ईश्वरः प्रकृतिर्जीवो जडश्चेति चतुष्टयम्
पदार्थसामान्यप्रकरणम्
तत्र सामान्यतः पदार्थान्निरूपयति–तत्रेति ।
तत्र द्रव्यगुणकर्मसामान्यविशेषविशिष्टांशिशक्तिसादृश्याभावा दश पदार्थाः ।। २ ।।
पदार्थनिरूपणस्यावश्यकत्व इत्यर्थः । ननु भगवत्पादैरेव तत्त्वसङ्ख्याने स्वतन्त्रास्वतन्त्रभेदेन द्वैविध्यस्य,
बृहद्भाष्ये
ईश्वरः प्रकृतिर्जीवो जडश्चेति चतुष्टयम् ।
पदार्थानां समुद्दिष्टं तत्रेशो विष्णुरुच्यते ।।
इति चातुर्विध्यस्य चोक्तेर्दश पदार्था इत्येतच्छास्त्रविरुद्धमिति चेदुच्यते । अस्य ग्रन्थस्य तार्किकादिसमयनिरासाय प्रवृत्तत्वेन तद्विभागमनुसृत्य केषाञ्चित् पदार्थानामावापः केषाञ्चिदुद्धारः क्रियत इति न तद्विरोधः । तत्त्वसङ्ख्यानादौ च सामान्यविस्तराभ्यां पदार्थतत्त्वज्ञानं मोक्षसाधनमित्यभिप्रायेण प्रवृत्तं विभागद्वयमिति न दोषः । तत्र विशिष्टांशिशक्तिसादृश्यानां तार्किकैः पदार्थान्तरत्वेनानङ्गीकारात्तन्निरासाय विभागे प्रक्षेपः । समवायस्याप्रामाणिकस्योद्वापः । तार्किकाङ्गीकृतद्रव्यगुणादिष्वपि बहुव्यत्यासोऽस्ति । तत्सर्वं तत्तत्पदार्थनिरूपणप्रस्तावे दर्शयिष्यामः । प्रमेयत्वं पदार्थसामान्य-लक्षणं स्फुटतयोपेक्ष्य विभाग एवादौ कृतः ।।
।। इति पदार्थसामान्यप्रकरणम् ।।