नान्तः प्रज्ञं न बहिः प्रज्ञं नोभयतः..

उपनिषत्

'विष्णुस्तुरीयरूपेण द्वादशान्ते व्यवस्थितः ।

मुक्तानां प्राप्यरूपोऽसौ व्यवहारे न दृश्यते ॥

सम्यक् समाहितानां तु प्राप्तानां षोडशीं कलाम् ।

अपरोक्षदृशां कापि तुरीयं दृश्यते पदम् ॥

अन्तर्बहिश्च सौप्तं च समाधिज्ञानमेव च ।

बहिः शब्दादिकं जानन् पश्यन् स्वप्नं तथैव च ।

यदा भवति साऽवस्था ह्युभयज्ञानशब्दिता ॥

एतत् सर्वं तुरीयेण रूपेण न करोत्यजः ।

सर्वज्ञानप्रदश्वापि मुक्तस्यैव तुरीयकः ॥ इति ब्रह्माण्डे ॥

'अमुक्तस्य त्वदृश्यत्वात् षोडशीं वा कलामृते ।

तुरीयोऽदृष्ट इत्युक्तो ग्रहणादेरगोचरः ।

विना मुक्तिं यतस्तेनाव्यवहार्य इतीरितः ।

जाग्रदादिप्रवृत्तिस्तु लक्षणं ह्यनुमापकम् ।

अलक्षणस्तद्राहित्यादचिन्त्यस्तत एव च ।

तत एव निर्देश्यश्चिदानन्दैकलक्षणः ।

मुक्तस्य सर्वव्यापारहेतुरेव तुरीयकः ।

एक: प्रधान उद्दिष्ट आत्मा पूर्णत्त्वतः श्रुतः ।

तदेवास्य स्वरूपं यदैकात्म्यं तेन कीर्तितः ।

प्रत्ययो ज्ञानरूपत्वात् सार आनन्दरूपतः ।

प्रपञ्चो विस्तृतेविष्णु: शम आनन्दरूपतः ।।

उत्कृष्टानन्दरूपत्वादुपशब्दः प्रकीर्तितः ॥

प्रपञ्चं देहबन्धाख्यं तुरीयः शमयेद्यतः ।

प्रपञ्चोपशमस्तेनाप्युक्तः स भगवान् प्रभुः ।

निर्दुःखसुखरूपत्वाच्छिवशब्दः श्रुतौ श्रुतः ॥

अन्यथाप्रत्ययो द्वैतं शमयेत्तं यतो हरिः ।

अद्वैतस्तेन चोद्दिष्टस्तुरीयः पुरुषोत्तमः ||' इति माहात्म्ये ।

'अपेक्ष्य वस्तुयाथार्थ्यं द्वित्वमन्यस्वरूपता ।

इण् गताविति धातोश्व तज्ज्ञानं द्वैतमुच्यते ।।' इति सङ्कल्पे ॥

'स आत्मा स विज्ञेयः' इति सोऽयमात्मा चतुष्पादिति चतुर्धा विभक्त उच्यते उपसंहारार्थम् । ‘सोऽयमात्माऽध्यक्षरम्' इति पृथगारम्भात् ।

'विश्वादिरूपो यस्त्वात्मा स विज्ञेयो मुमुक्षुभिः ।

निर्विशेषोऽपि भगवान्धतुर्द्धा समुदीरितः' इति प्रत्यये ॥ १ ॥