स विप्रयादवेश्वरं द्विधास्थितं जनार्दनम् ।

पुरो निधाय तद् वसु प्रभूतमानमत् तदा ॥ १९५॥

सोऽभिवाद्याग्रजं चैव यथावृत्तं न्यवेदयत् ।

आत्मनः कृष्णयोः सर्वं धर्मराजाग्रतो मुदा ॥ १९६॥

यथा जिताः कीचकाद्या एकलव्यसहायवान् ।

यथा जितः पौण्ड्रकश्च कर्णाद्याश्च तथाऽपरे ॥ १९७॥

यथा सिंहादितनवः शेषवीन्द्रेन्द्रपूर्वकाः ।

यथा गजतनुः शर्वस्तच्च सर्वमवर्णयत् ॥ १९८॥

सम्भावितश्च कृष्णाभ्यां राज्ञा च सुमहाबलः ।

आज्ञया व्यासदेवस्य यज्ञाङ्गानि समार्जयत् ॥ १९९॥

ऊचे तं भगवान् व्यासो जितं सर्वं त्वयाऽरिहन् ।

जये सर्वस्य यज्ञोऽयं पूर्णो भवति नान्यथा ॥ २००॥

विरिञ्चः सर्वजित् पूर्वं द्वितीयस्त्वमिहाभवः ।

इत्युक्त्वैनं समाश्लिष्य यज्ञाङ्गानि समादिशत् ॥ २०१॥

तदैवान्ये दिशो जित्वा समीयुस्तस्य येऽनुजाः ।

सहदेवो दक्षिणाशां जित्वा रत्नान्युपाहरत् ॥ २०२॥

तत्र रुग्मी न युयुधे सहदेवेन वीर्यवान् ।

जितः कृष्णेन पूर्वं यः शर्वादाप धनुर्वरम् ॥ २०३॥

तपसा तोषितात् कृष्णादन्यानेवामुनाऽखिलान् ।

विजेष्यसि यदा कृष्णविरोधस्ते तदा धनुः ।

मामेष्यतीति तेनोक्तो न व्यरुद्ध्यत केशवे ॥ २०४॥

स्वसुः स्नेहाच्च कृष्णस्य यज्ञकारयितृत्वतः ।

भीमार्जुनबलाच्चैव माद्रेयाय ददौ करम् ।

जिग्ये बलेनान्यनृपान् सहदेवः प्रतापवान् ॥ २०५॥

तथा स्मृतं समागतं घटोत्कचं विभीषणे ।

समादिशद् ययौ च सोऽपि सोऽददान्महाकरम् ॥ २०६॥

पुरा हि राघवोदितं तदस्य सोऽखिलं तदा ।

विचार्य केशवं च तं बलं च भीमपार्थयोः ।

दिवौकसश्च पाण्डवानवेत्य सोऽददात् करम् ॥ २०७॥

महौघरत्नसञ्चयं स आप्य भीमसेनजः ।

ययौ च माद्रिनन्दनं स चाऽययौ स्वकं पुरम् ॥ २०८॥

नकुलः पश्चिमाशायां विजिग्येऽखिलभूभृतः ।

करमाप च वीरोऽसौ सौहार्दादेव मातुलात् ।

आययौ च महारत्नसञ्चयेन स्वकं पुरम् ॥ २०९॥

त्रैगर्ताः पार्वतेयाश्च सहिताः पाण्डुनन्दनम् ।

अभ्येत्य योधयामासुर्जानन्तस्तच्चिकीर्षितम् ॥ २११॥

तान् विजित्य युगपत् स पाण्डवः सञ्जयन् क्रमश एव तां दिशम् ।

प्राव्रजच्च भगदत्तमूर्जितं तेन चास्य समभून्महारणः ॥ २१२॥

सोऽभियुद्ध्य सगजो दिनाष्टकं श्रान्त आह पुरुहूतनन्दनम् ।

ब्रूहि ते समरकारणं त्विति प्राह देहि करमित्यथार्जुनः ॥ २१३॥

सोऽप्यदात् करममुष्य वासवो मद्गुरुस्तव पितेति सादरम् ।

नैव जेतुमिह शक्ष्यसि त्वमित्यावदद्धरिवरास्त्रतेजसा ॥ २१४॥

स्नेहपूर्वं प्रदत्ते तु करे नैवाऽह चोत्तरम् ।

अर्जुनो व्यर्थकलहमनिच्छन् स्नेहयन्त्रितः ॥ २१५॥

पार्थो जित्वाऽष्टवर्षाणि षड् द्वीपानपरानपि ।

अजयच्चतुर्दिशमपि सर्वशः शस्त्रतेजसा ॥ २१६॥

पाताळसप्तकं गत्वा जित्वा दैतेयदानवान् ।

बलेश्च विष्णुवचनात् करं जग्राह सामतः ॥ २१७॥

जित्वा च वासुकिं भूरि रत्नमादाय सत्वरः ।

आजगाम पुरं स्वीयं वीरो वत्सरमात्रतः ॥ २१८॥

सुवर्णरत्नगिरयश्चतुर्भिस्तैः समार्जिताः ।

चत्वारो योजनानां हि दश त्रिंशच्छतं तथा ॥ २१९॥

चतुःशतं च क्रमश उच्छ्रिता दिग्जयार्जिताः ।

प्रतीच्याद्यपसव्येन क्रमाद् दिग्भ्यः समार्जिताः ॥ २२०॥

विश्वकर्मकृतत्वात्तु पुरस्याल्पेऽपि च स्थळे ।

अन्तर्गतास्ते गिरयस्तदद्भुतमिवाभवत् ॥ २२१॥

ततो यज्ञः प्रववृते कृष्णद्वैपायनेरितः ।

ऋत्विजो मुनयोऽत्रासन् सर्वविद्यासु निष्ठिताः ।

द्वैपायनोक्तविधिना दीक्षयाञ्चक्रिरे नृपम् ॥ २२२॥

ज्येष्ठत्वाद् याजमानं तु प्रणिधाय युधिष्ठिरे ।

भीमार्जुनादयः सर्वे सह तेन समासिरे ॥ २२३॥

ब्रह्माणीपदयोग्यत्वात् कृष्णैका यज्ञपत्न्यभूत् ।

पदायोग्यतया नान्याः पत्न्यस्तेषां सहाऽसिरे ॥ २२४॥

आज्ञयैव जगद्धातुर्व्यासस्यानन्ततेजसः ।

स्थलमप्यत्र सर्वं हि रत्नहेममयं त्वभूत् ।

किमु पात्रादिकं सर्वं शिबिराणि च सर्वशः ॥ २२५॥

आहूतं दिग्जये पार्थैस्तदा लोकद्विसप्तकम् ।

सर्वमत्राऽगमद् ब्रह्मशर्वशक्रादिपूर्वकम् ॥ २२६॥

भीष्मो द्रोणश्च विदुरो धृतराष्ट्रः सहात्मजः ।

सस्त्रीका आययुस्तत्र बाह्लीकश्च सहात्मजः ॥ २२७॥

तथैव यादवाः सर्वे बलभद्रपुरोगमाः ।

रुग्मिणीसत्यभामाद्या महिष्यः केशवस्य च ॥ २२८॥

तत्र सर्वजगदेकसङ्गमे तत्त्वनिर्णयकथा बभूविरे ।

प्राश्निकोऽत्र परिपूर्णचिद्धनो व्यास एव भगवान् बभूव ह ॥ २२९॥

तत्त्वनिर्णयकथासु निर्णयो वासुदेवगुणविस्तरोऽभवत् ।

नास्ति तत्सदृश उत्तमः कुतः पार एष न ततोऽन्य इत्यपि ॥ २३०॥

बादरायणभृगूत्थरामयोः शृण्वतोः परमनिर्णये कृते ।

मोदमानजनतासमागमेऽपृच्छदत्र नृपतिर्यतव्रतम् ॥ २३१॥

जानमानोऽपि नृपतिः सर्वपूज्यतमं हरिम् ।

संशयं भूभृतां भेत्तुं भीष्मं पप्रच्छ धर्मवित् ॥ २३२॥

नास्ति नारायणसममिति वादेन निर्णये ।

कृते ब्रह्मादिभिरपि कृष्णं मर्त्यं हि मेनिरे ॥ २३३॥

नृपास्तस्मादयं कृष्णो नारायण इति स्म ह ।

सम्यग् ज्ञापयितुं धर्मसूनुर्भीष्ममपृच्छत ॥ २३४॥

ब्रह्मादयः सुरा यस्माद् दृश्यन्ते मर्त्यवन्नृभिः ।

नचैवातितराभ्यासो नृणामस्ति मुनिष्वपि ॥ २३५॥

सर्वशास्त्रविदं भीष्मं जानन्त्येते नृपा अपि ।

तस्माद् भीष्ममपृच्छत् स कुलवृद्धत्वतस्तथा ॥ २३६॥

पितामहाग्र्यपूजार्हः कोऽत्र लोकसमागमे ।

ब्रह्मशर्वादयश्चात्र सन्ति राजान एव च ।

इति पृष्टोऽब्रवीद् भीष्मः कृष्णं पूज्यतमं प्रभुम् ॥ २३७॥

यद्यप्येकस्त्रिधा विष्णुर्वसिष्ठभृगुवृष्णिषु ।

प्रादुर्भूतस्तथाऽप्येते नृपा हि व्यासरामयोः ॥ २३८॥

विप्रत्वान्न विरुद्ध्यन्ते तत एव च युक्तताम् ।

मन्यन्ते न विरोधश्च तेषां तत्र हि तादृशः ॥ २३९॥

अविवादे प्रसिद्धिश्च नैवास्य भविता क्वचित् ।

तस्मात् कृष्णाय दातव्यमिति भीष्मेण चिन्तितम् ॥ २४०॥

कृष्णाय दत्ते राजानो विवादं कुर्युरञ्जसा ।

विवादेन च कीर्तिः स्याद् वासुदेवस्य विस्तृता ।

ततः कृष्णायाग्रपूजा दत्ता पार्थैर्जगत्पुरः ॥ २४१॥

व्यासभार्गवयोः साक्षात् तदैक्यात् तदनन्तरम् ।

अग्र्यां पूजां दुदुश्चान्यान् यथायोग्यमपूजयन् ॥ २४२॥

अग्र्योपहारमुपयापित एव कृष्णे कोपादनिन्ददमुमाशु च चेदिराजः ।

श्रुत्वैव तत् पवनजोऽभिययौ नृपं तं हन्तुं जगद्गुरुविनिन्दकमृद्धमन्युः ॥ २४३॥

दूरेऽपि केशवविनिन्दनकारिजिह्वाँमुच्छेत्स्य इत्युरुतराऽस्य सदा प्रतिज्ञा ।

भीमस्य तं तु जगृहे सरिदात्मजोऽथ सम्प्रोच्य केशववचो निजयोर्वधाय ॥ २४४॥

मयैव वध्याविति तावाह यत् केशवः पुरा ।

तच्छ्रुत्वा भीमसेनोऽपि स्थितो भीष्मकरग्रहात् ॥ २४५॥

जानन्नपि हरेरिष्टं स्वकर्तव्यतयोत्थितः ।

भीम एतावदुचितमिति मत्वा स्थितः पुनः ॥ २४६॥

देवसङ्घभविनां महानभूदीक्ष्य तोष इह केशवेऽधिकाम् ।

अर्चनां य इह मानुषो जनो मध्य एव स तु संस्थितोऽभवत् ॥ २४७॥

आसुरा इह सुयोधनादयस्तत्र ते विमनसो बभूविरे ।

दुर्वचोभिरधिकं च चेदिपः कृष्णमार्च्छदुरुसद्गुणार्णवम् ॥ २४८॥

समाह्वयच्च केशवं युधे तमाशु केशवः ।

निवार्य तस्य सायकाञ्जघान चारिणा प्रभुः ॥ २४९॥

निकृत्यमानकन्धरः स भक्तिमानभूद्धरौ ।

तमाश्रितश्च योऽसुरो महातमः प्रपेदिवान् ॥ २५०॥

जयः प्रविश्य केशवं पुनश्च पार्षदोऽभवत् ।

असौ च पाण्डवक्रतुः प्रवर्तितो यथोदितः ॥ २५१॥

सुवर्णरत्नभारकान् बहून् नृपा उपानयन् ।

उपायनं सुयोधनं नृपोऽदिशद् ग्रहेऽस्य च ॥ २५२॥

अभोजयंस्तथा द्विजान् यथेष्टभक्ष्यबोज्यकैः ।

सुवर्णरत्नभारकान् बहूंश्च दक्षिणा ददुः ॥ २५३॥

यदिष्टमास यस्य च प्रदत्तमेव पाण्डवैः ।

समस्तमत्र सर्वशोऽथ सस्नुरुद्भृता मुदा ॥ २५४॥

नदत्सुरोरुदुन्दुभिप्रगीतदेवगायकाः ।

प्रनृत्तदिव्ययोषितः सुरापगां व्यगाहयन् ॥ २५५॥

समस्तराजसंयुता विगाह्य जाह्नवीजले ।

पुरं ययुः पुनश्च ते सुसद्म चागमन् सुराः ॥ २५६॥

गतेषु सर्वराजसु स्वकां पुरं स्वकेषु च ।

सभीष्मकेषु सर्वशः सहाऽम्बिकेयकेषु च ॥ २५७॥

विचित्ररत्ननिर्मिते रविप्रभे सभातळे ।

सकेशवो वरासने विवेश धर्मनन्दनः ॥ २५८॥

तथैव रुग्मिणीमुखाः परिग्रहा रमेशितुः ।

तथैव भीमफल्गुनावुपाविशन् हरेरुप ॥ २५९॥

सहैव वायुसूनुना तथैव पार्षतात्मजा ।

उपैव रुग्मिणीं शुभा तथैव सत्यभामिनीम् ॥ २६०॥

यमौ च पार्षतादयो धनञ्जयान्तिकेऽविशन् ।

तथैव रामसात्यकी समीप एव भूभृतः ॥ २६१॥

समासतां तु सा सभा व्यरोचताधिकं तदा ।

यथा सभा स्वयम्भुवः समास्थिता च विष्णुना ॥ २६२॥

विचित्रहेममालिनः शुभाम्बराश्च तेऽधिकम् ।

स्फुरत्किरीटकुण्डला विरेजुरत्र ते नृपाः ॥ २६३॥

विशेषतो जनार्दनः सभार्यको जगत्प्रभुः ।

यथा दिवौकसां सदस्यनन्तसद्गुणार्णवः ॥ २६४॥

उपासिरे च तान् नृपाः समस्तशः सुहृद्गुणाः ।

तदाऽऽजगाम खड्गभृत् सहानुजः सुयोधनः ॥ २६५॥

द्वारं सभाया हरिनीलरश्मिव्यूढं न जानन् स विहाय भित्तम् ।

अभ्यन्तराणां दृशि नो विघातिनीं संस्फाटिकामाशु दृढं चुचुम्बे ॥ २६६॥

प्रवेशयेतां च यमौ तमाशु सभां भुजौ गृह्य नृपोपदिष्टौ ।

तत्रोपविश्य क्षणमन्यतोऽगादमृष्यमाणः श्रियमेषु दिव्याम् ॥ २६७॥

तत्रेन्द्रनीलभुवि रत्नमयानि दृष्ट्वा पद्मानि नीरमनसा जगृहे स्ववस्त्रम् ।

रत्नोरुदीधितिनिगूढजलं स्थलं च मत्वा पपात सहितोऽवरजैर्जलौघे ॥ २६८॥

तं प्राहसद् भगवता क्षितिभारनाशहेतोः सुसूचित उरुस्वरतोऽत्र भीमः ।

पाञ्चालराजसुतया च समं तथाऽन्यैः स्वीयैस्तथाऽनु जहसुर्भगवन्महिष्यः ॥ २६९॥

मन्दस्मितेन विलसद्वदनेन्दुबिम्बो नारायणस्तु मुखमीक्ष्य मरुत्सुतस्य ।

नोवाच किञ्चिदथ धर्मसुतो निवार्य प्रास्थापयद् वसनमाल्यविलेपनानि ॥ २७०॥

कृष्णावृकोदरगतं बहळं निधाय क्रोधं ययौ सशकुनिर्धृतराष्ट्रपुत्र ।

सम्ब्रीळितो नृपतिं दत्तवराम्बरादीन् न्यक्कृत्य मार्गगत आह स मातुलं स्वम् ॥ २७१॥

यौ मामहसतां कृष्णभीमौ कृष्णस्य सन्निधौ ।

तयोरकृत्वा सन्तापं नाहं जीवितुमुत्सहे ॥ २७२॥

यदि मे शक्तिरत्र स्याद् घातयेयं वृकोदरम् ।

अग्रपूजां च कृष्णस्य विलुम्पेयं न संशयः ॥ २७३॥

ईदृशं पाण्डवैश्वर्यं दृष्ट्वा को नाम जीवितम् ।

इच्छेत करदा येषां वैश्यवत् सर्वभूमिपाः ॥ २७४॥

इत्युक्तः शकुनिर्वैरं दृढीकर्तुं वचोऽब्रवीत् ।

किं ते वैरेण राजेन्द्र बलिभिर्भ्रातृभिः पुनः ॥ २७५॥

अनुजीवस्व तान् वीरान् गुणज्येष्ठान् बलाधिकान् ।

इतीरितोऽतिसंवृद्धकोप आह सुयोधनः ॥ २७६॥

यदि तेषां तदैश्वर्यं न मां गच्छेदशेषतः ।

सर्वथा नैव जीवेयमिति सत्यं ब्रवीमि ते ॥ २७७॥

नच बाहुबलाच्छक्ष्य आदातुं तां श्रियं क्वचित् ।

नेन्द्रोऽपि समरे शक्तस्तान् जेतुं किमु मानुषाः ॥ २७८॥

इतीरितः पापतम आह गान्धारको नृपः ।

पापानामखिलानां च प्रधानं चक्रवर्तिनम् ॥ २७९॥

यान्तां श्रियं प्रदीप्तां त्वं पाण्डवेषु प्रपश्यसि ।

तामक्लेशत आदास्ये क्रीडन्नक्षैस्त्वदन्तिके ॥ २८०॥

इतीरितः प्रसन्नधीः सुयोधनो बभूव ह ।

प्रजग्मतुश्च तावुभौ विचित्रवीर्यजं नृपम् ॥ २८१॥

धृतराष्ट्रमथोवाच द्वापरांशोऽतिपापकृत् ।

नास्तिक्यरूपः शकुनिर्विवर्णं हरिणं कृशम् ॥ २८२॥

दुर्योधनं तु तच्छ्रुत्वा कुत इत्याह दुर्मनाः ।

अब्रूतां तौ नृपायाऽशु द्वाभ्यां यन्मन्त्रितं पथि ॥ २८३॥

श्रुत्वैव तन्नेत्यवदत् स भूपतिर्विरोधि धर्मस्य विनाशकारणम् ।

कुमन्त्रितं वो न ममैतदिष्टं स्वबाहुवीर्याप्तमहाश्रियो हि ते ॥ २८४॥

त्वयाऽपि निर्जित्य दिशो मखाग्र्याः कार्याः स्पृधो मा गुणवत्तमैस्तैः ।

विशेषतो भ्रातृभिरग्र्यपौरुषैरित्युक्त आहाऽशु सुयोधनस्तम् ॥ २८५॥

यदि श्रियं पाण्डवानां नाक्षैराच्छेत्तुमिच्छसि ।

मृतमेवाद्य मां विद्धि पाण्डवैस्त्वं सुखी भव ॥ २८६॥

यदि मज्जीवितार्थी त्वमानयाऽश्विह पाण्डवान् ।

सभार्यान् देवनायैव नचाधर्मोऽत्र कश्चन ॥ २८७॥

वेदानुजीविनो विप्राः क्षत्रियाः शस्त्रजीविनः ।

त्रुट्यते येन शत्रुश्च तच्छस्त्रं नैव चेतरत् ॥ २८८॥

अतः स्वधर्म एवायं तवापि स्यात् फलं महत् ।

इत्युक्तो मा फलं मेऽस्तु तवैवास्त्विति सोऽब्रवीत् ॥ २८९॥

एवं ब्रुवन्नपि नृप आविष्टः कलिना स्वयम् ।

पुत्रस्नेहाच्च विदुरमादिशत् पाण्डवान् प्रति ॥ २९०॥

आविवेश कलिस्तं हि यदा पुत्रत्वसिद्धये ।

अंशेन तत आरभ्य नैवास्मादपजग्मिवान् ॥ २९१॥

यावत् पुरं परित्यज्य वनमेव विवेश ह ।

तदन्तरा ततस्तस्य पापयुक्तं मनोऽभवत् ॥ २९२॥

न्यवारयत् तं विदुरो महत् ते पापं कुलस्यापि विनाशकोऽयम् ।

समुद्यमो नात्र विचार्यमस्ति कृथा न तस्मादयशश्च ते स्यात् ॥ २९३॥

इति ब्रुवाणं कलहोऽत्र न स्यान्निवारयामो वयमेव यस्मात् ।

द्रष्टुं सुतान् क्रीडत एकसंस्थानिच्छामि पार्थांश्च सुयोधनादीन् ॥ २९४॥

अतः क्षिप्रमुपानेयाः पार्था इति बलोदितः ।

ययौ स विदुरः पार्थान् द्वारकां केशवे गते ॥ २९५॥

गते हि पार्थसन्निधेः सुयोधने तु नारदः ।

शशंस धर्मसूनुना प्रचोदितोऽरिमागतम् ॥ २९६॥

क उद्यमी नृपेष्विति प्रपृष्ट आह नारदः ।

स सौभराड् वरं शिवादवाप वृष्णिनिर्जयम् ॥ २९७॥

पांसुमुष्टिं सकृद्ग्रासी बहूनब्दांस्तपश्चरन् ।

आजगाम हरादाप्य वरं कृष्णजये पुनः ॥ २९८॥

स श्रुत्वा मागधवधं दिशां विजयमेव च ।

राजसूयं क्रतुं चैव शिशुपालवधं तथा ॥ २९९॥

यदून् प्रत्युद्यमं तूर्णं करोतीति निशम्य तत् ।

समैक्षद् धर्मजः कृष्णमुखशीतांशुमण्डलम् ॥ ३००॥

अस्त्वित्युक्त्वा स गोविन्दः प्रेषयामास यादवान् ।

प्रद्युम्नादीन् दिनैः कैश्चित् स्वयं चागात् सहाग्रजः ॥ ३०१॥

विदुरस्तु ततो गत्वा धर्मराजमथाऽह्वयत् ।

भ्रातृभिर्वार्यमाणोऽपि कृष्णया च स धर्मराट् ।

सार्द्धं मात्रा भ्रातृभिश्च कृष्णया च ययौ द्रुतम् ॥ ३०२॥

ज्येष्ठाज्ञयैव विदुर आह्वायन्नपि धर्मजम् ।

नाऽगन्तव्यमिति प्राह दोषानुक्त्वाऽक्षजान् बहून् ॥ ३०३॥

इतीह दोषसञ्चयस्तथाच ते पितुर्वचः ।

समीक्ष्य तद् द्वयं स्वयं कुरुष्व कार्यमात्मनः ॥ ३०४॥

इतीरितोऽपि पाण्डवो ययौ कलिप्रवेशितः ।

विचित्रवीर्यजं च तं समासदत् ससैनिकः ॥ ३०५॥

कल्याविशान्नृपतिः प्रतिजज्ञे पूर्वमेव धर्मात्मा ।

आहूतो द्यूतरणान्निवर्तेयं नैव वारितोऽपीति ॥ ३०६॥

तेनाऽयात् स्वसुहृद्भिर्निवार्यमाणोऽपि नागपुरमाशु ।

नहि धर्मो द्यूतकृतो विशेषतः क्षत्रियस्य लोकगुरोः ॥ ३०७॥

वैचित्रवीर्यतनयेन तु पाण्डुपुत्राः सम्भावितास्तमुप च न्यविशन् निशां ताम् ।

प्रातश्च भीष्ममुखराः सकलाश्च भूपा आसेदुराशु च सभां सह पाण्डुपुत्रैः ॥ ३०८॥

वैचित्रवीर्यनृपतिर्विदुरान्वितोऽस्य गान्धारराजसहितास्तनयाः सकर्णाः ।

प्राप्ताः सभातळमथाऽह्वयदत्र धर्मराजं सुतः सुबलकस्य स देवनाय ॥ ३०९॥

सर्वांश्च तत्र कलिराविशदेव भीमपूर्वान् विनैव चतुरः सपृथां च कृष्णाम् ।

क्षत्तारमेव च ततो नहि भीष्ममुख्यैस्ते वारिताः कुलविनाशनकर्मवृत्ताः ॥ ३१०॥

भीमादिभिः स विदुरेण च वार्यमाणो द्यूते निधाय पणमप्यखिलं स्ववित्तम् ।

गान्धारकेण विदिताक्षहृदा जितो द्राक् पाण्डोः सुतोऽथ नकुलं न्यदधात् पणाय ॥ ३११॥

तस्मिन् जितेऽथ सहदेवमथार्जुनं च भीमं च सोमकसुतां स्वमपि क्रमेण ।

राजा निधाय विजितोऽथ सुयोधनः स्वं सूतं दिदेश पृषतात्मजपुत्रिकायाः ॥ ३१२॥

सूतो गत्वा तदन्तं समकथयदिमां द्यूतमध्ये जिताऽसि क्षिप्रं चाऽयाहि राज्ञां समितिमुरुतरामित्यथो साऽप्यवादीत् ।

नाहं यास्ये गुरूणां समितिमिति ययौ सोऽप्यमुं भीमभीतं ज्ञात्वा दुःशासनं सोऽप्यदिशदथ नृपो धार्तराष्ट्रोऽनुजं स्वम् ॥ ३१३॥

स पापपूरुषोत्तमः प्रगृह्य केशपक्षके ।

पुरः स्वमातुरानयत् सभामयुग्मवाससीम् ॥ ३१४॥

समाहृता रजस्वला जगाद भीष्मपूर्वकान् ।

अधर्म एष वार्यते न धर्मिभिर्भवद्विधैः ॥ ३१५॥

कथं छलात्मके द्यूते जिते धर्मजयो भवेत् ।

नहि द्यूतं धर्म्यमाहुर्विशेषेण तु भूभुजाम् ॥ ३१६॥

ये धर्मं न वदन्तीह न ते वृद्धा इतीरिताः ।

अवृद्धमण्डितां नैव सभेत्याहुर्मनीषिणः ॥ ३१७॥

कथं द्यूते जिता चाहमजिते स्वपतौ स्थिते ।

समानधर्मिणीमाहुर्भार्यां यस्माद् विपश्चितः ॥ ३१८॥

सहैव कर्म कर्तव्यं पतौ दासे हि भार्यया ।

दासीत्वं न पृथङ् मे स्याज्जितेऽपि हि पतौ ततः ॥ ३१९॥

इत्युक्ता अपि भीष्माद्याः कल्यावेशेन मोहिताः ।

पृच्छ धर्मजमित्युक्त्वा तूष्णीमेव बभूविरे ॥ ३२०॥

दुर्योधनप्रतीपं हि न कश्चिदशकत् तदा ।

उवाच विदुरस्तत्र न धर्मोऽयमिति स्फुटम् ॥ ३२१॥

न तस्य वाचं जग्राह धृतराष्ट्रः सहात्मजः ।

ऊर्ध्वबाहुः स चुक्रोश देवानां ख्यापयंस्तदा ॥ ३२२॥

स्वाशक्तिं द्रौपदीं चाऽह जिता नैवासि धर्मतः ।

अधर्मो हि महानेतां सभामाक्रम्य तिष्ठति ॥ ३२३॥

एवं तु विदुरेणोक्ते विकर्णः पापकोऽपि सन् ।

आह डम्भार्थमेवात्र धर्मवित्त्वं प्रकाशयन् ।

अधर्म एवायमिति कर्णोऽथैनमभर्त्सयत् ॥ ३२४॥

दृष्ट्वा भीमः क्लिश्यमानां तु कृष्णां धर्मात्ययं धर्मराजे च दृष्ट्वा ।

राजा शास्यो युवराजेन धर्माच्चलन् यस्माद् वाक्यमिदं बभाषे ॥ ३२५॥

इमां न्यस्तवतो द्यूते धक्षणीयौ हि ते भुजौ ।

नैवमित्यर्जुनोऽवादीत् तमाहाथ वृकोदरः ॥ ३२६॥

वक्तव्यं नतु कर्तव्यं तस्मान्नहि मया कृतम् ।

उत्तमे वचसा शिक्षा मध्यमेऽर्थापहारणम् ।

अधमे देहदण्डश्च तस्माद् वाच्यो युधिष्ठिरः ॥ ३२७॥

अथ कर्णोऽब्रवीत् कृष्णामपतिर्ह्यसि शोभने ।

धार्तराष्ट्रगृहं याहीत्यथ दुर्योधनोऽवदत् ।

परस्परविरोधार्थं पाण्डवानामिदं वचः ॥ ३२८॥

युधिष्ठिरो दुःखहेतुस्तवैको यद्येनमन्ये न गुरुर्न एषः ।

इति ब्रूयुरथवा भीमपार्थावेकोऽपिवा भीम इहोत्सृजे त्वाम् ॥ ३२९॥

इत्युक्त ऊचे पवमानसूनुः पूज्योऽस्माकं धर्मजोऽसंशयेन ।

गुरुश्चाहं वोऽखिलानां यतो हि बलज्येष्ठं क्षत्रमाहुर्महान्तः ॥ ३३०॥

बलज्यैष्ठ्ये यदि वः संशयः स्यादुत्तिष्ठध्वं सर्व एवाद्य वीराः ।

मृद्गामि वः पादतळेन सर्वान् सहानुबन्धान् यश्च मां योद्धुकामः ॥ ३३१॥

इति ब्रुवन् समुत्थितो नदन् वृकोदरो यदा ।

विघूर्णिता सभाऽखिला भयान्नचाऽह किञ्चन ॥ ३३२॥

भीष्मो द्रोणो विदुराद्याः क्षमस्व सर्वं त्वयोक्तं सत्यमित्येव हस्तौ ।

गृहीत्वैनं स्थापयामासुरस्मिन् स्थिते शान्तिं चाऽपिरे धार्तराष्ट्राः ॥ ३३३॥

निवारितो धर्मजेन गुरुभिश्चापरैस्तदा ।

माननार्थं गुरूणां तु न भीमस्तान् जघान ह ॥ ३३४॥

नचात्यवर्तत ज्येष्ठं धर्मात्मानं युधिष्ठिरम् ।

तेषां पापाभिवृद्ध्यर्थं ज्येष्ठवृत्तिं च दर्शयन् ॥ ३३५॥

अथ दुर्योधनः पापो भीमसेनस्य पश्यतः ।

ऊरुं सन्दर्शयामास कृष्णायै भीम आह तम् ॥ ३३६॥

तवोरुमेनं गदयोरुवेगया बिभेत्स्य इत्येव पुनः सुयोधनः ।

ऊचे नान्यद् भवतामस्ति वित्तं द्यूते कृष्णं स्थापयध्वं पणाय ॥ ३३७॥

अथाब्रवीद् वृकोदरः कृतेऽवमानने हरेः ।

निपात्य भूतळे हि ते शिरो मृदिष्य इत्यलम् ॥ ३३८॥

स वध्य एव मे सदा परोक्षतोऽपि यो हरिम् ।

विनिन्दयेदिति ध्रुवं प्रतिश्रुतं हि मारुतेः ॥ ३३९॥

पुनश्च पापवृद्धये तदैव नो जघान तम् ।

विकर्तनात्मजः पुनर्जगाद सोमकात्मजाम् ॥ ३४०॥

प्रयाहि भूभृतो हि नो गृहं न सन्ति पाण्डवाः ।

इतीरिते समुत्थितौ वृकोदरोऽनु चार्जुनः ॥ ३४१॥

उभौ च तौ युधिष्ठिरो न्यवारयत् तथाऽपरे ।

ततो विषण्णयोस्तयोः सुयोधनो वचोऽब्रवीत् ॥ ३४२॥

दुःशासनैषां वासांसि दासानां नो व्यपाकुरु ।

इत्युक्तोऽभ्यगमत् पार्थान् स्ववासांस्यथ ते ददुः ॥ ३४३॥

ते चर्मवसना भूत्वातानशिष्टान् प्रकाश्य च ।

निषेदुश्च क्षमायान्ते क्षमामालम्ब्य विस्तृताम् ॥ ३४४॥

पुनर्दुर्योधनेनोक्तः पार्थानामथ पश्यताम् ।

चकर्ष वासो द्रौपद्यास्तदाऽवादीद् वृकोदरः ॥ ३४५॥

पापेषु पूर्वस्य तथाऽधमस्य वंशे कुरूणामुरुधर्मशीलिनाम् ।

दुःशासनस्यास्य विदार्य वक्षः पिबामि रक्तं जगतः समक्षम् ॥ ३४६॥

विकृष्यमाणे वसने तु कृष्णा सस्मार कृष्णं सुविशेषतोऽपि ।

तदाऽन्यदासीद् वसनं च तस्या दिव्यं सुसूक्ष्मं कनकावदातम् ॥ ३४७॥

पुनःपुनश्चैव विकर्षमाणे दुःशासनेऽन्यानि च तादृशानि ।

बभूवुरन्तं न जगाम पापः श्रान्तो न्यषीदत् स्विन्नगात्रः सभायाम् ॥ ३४८॥

वस्त्रोच्चये शैलनिभे प्रजाते दुर्योधनः प्राह सञ्जातकोपः ।

प्रवेशयेमां गृहमेव शीघ्रं किं नश्चिरेणेति सुमन्दबुद्धिः ॥ ३४९॥

तच्छ्रुत्वा वचनं कृष्णा प्रतिज्ञामकरोत् तदा ।

भीमो दुर्योधनं हन्ता कर्णं हन्ता धनञ्जयः ।

शकुनिं त्वक्षकितवं सहदेवो वधिष्यति ॥ ३५०॥

इत्युक्ते तत् तथेत्याह भीमसेनः सभातळे ।

प्रतिज्ञामाददे पार्थस्तां माद्रीनन्दनस्तथा ।

नकुलः प्रतिजज्ञेऽथ शाकुनेयवधं प्रति ॥ ३५१॥

ततः सुयोधनानुजश्चकर्ष पार्षतात्मजाम् ।

गृहाय तन्निशाम्य तु क्रुधाऽऽह मारुतात्मजः ॥ ३५२॥

अर्जुनार्जुन नैवात्र क्षमा मे तात रोचते ।

पतितस्यास्य देहस्य काष्ठविष्ठासमस्य च ।

फलानि त्रीणि शिष्यन्ते विद्या कर्म सुता इति ॥ ३५३॥

इति वेदोदितं वाक्यं न सुतो दारदूषणे ।

दुष्टदारो नचाऽप्नोति लोकानर्द्धो हि दूषितः ।

अरक्षणाद् दूषिताया न त्यागाच्च शुभं भवेत् ॥ ३५४॥

अतोऽद्य सानुबन्धकान् निहन्मि धार्तराष्ट्रकान् ।

इति ब्रुवन् व्यलोकयद् रिपून् दहन्निवौजसा ॥ ३५५॥

ददर्श च महाघोरमादातुं परिघं रुषा ।

कर्तुं व्यवसितो बुद्ध्या निश्शेषान् धृतराष्ट्रजान् ॥ ३५६॥

तदा शिवा ववाशिरे सुयोधनाग्निगेहतः ।

तथैव तत्पितुर्गृहेऽप्यभूद् भयानकं बहु ॥ ३५७॥

निमित्तान्यतिघोराणि कुपिते मारुतात्मजे ।

दृष्ट्वाऽऽम्बिकेयो विदुरं पप्रच्छैषां फलं द्रुतम् ॥ ३५८॥

आह तं विदुरो ज्येष्ठं क्षणेऽस्मिंस्तव पुत्रकाः ।

सानुबन्धा नशिष्यन्ति वृकोदरबलाहताः ॥ ३५९॥

क्रीडसेऽर्भकवत् त्वं हि किं जितं किं जितं त्विति ।

अधर्मेण जितानत्र जितान् पश्यसि पाण्डवान् ॥ ३६०॥

स्त्रीषु द्यूतेषु वा दत्तं मदान्धेन नरेण वा ।

न दत्तमाहुर्विद्वांसस्तस्य बन्धुभिरेव च ॥ ३६१॥

आहार्यं पुनराहुश्च तथाऽपि नतु पाण्डवैः ।

तत् कृतं तव पुत्राणां ख्यापयद्भिरशिष्टताम् ॥ ३६२॥

इत्युक्त आहाऽम्बिकेयो निमित्तानां फलं कथम् ।

न भवेदिति स प्राह द्रुतं कृष्णा विमुच्यताम् ॥ ३६३॥

तोषयस्व वरैश्चैनामन्यथा ते सुतान् मृतान् ।

विद्धि भीमेन निष्पिष्टान् माऽत्र ते संशयो भवेत् ॥ ३६४॥

कृष्णा च पाण्डवाश्चैव तपोवृद्धिमभीप्सवः ।

तपसा नैव दक्ष्यन्ति तेन जीवन्ति ते सुताः ॥ ३६५॥

तथाऽपि यदि कृष्णां त्वं न मोचयसि ते सुतान् ।

हनिष्यति न सन्देहो बलेनैव वृकोदरः ॥ ३६६॥

इतीरितो विनिर्भर्त्स्य पुत्रं दुःशासनं नृपः ।

अमोचयद् वरैश्चैनां छन्दयामास पार्षतीम् ॥ ३६७॥

छन्दिता सा वरैस्तेन धर्मे भागवते स्थिता ।

नैवाऽत्मनो वरान् वव्रे वव्रे तेषां विमोक्षणम् ॥ ३६८॥

युधिष्ठिरस्य सभ्रातुः सराष्ट्रस्य विमोक्षणम् ।

ददौ नृपोऽस्या न पुनश्छन्द्यमानाऽपि साऽवृणोत् ॥ ३६९॥

भर्तुर्विष्णोश्च नान्यस्माद् वरस्वीकार इष्यते ।

एवं हि भगवद्धर्मस्तस्मात् सा नावृणोत् परम् ॥ ३७०॥

अधर्मतो हृतत्वात्तु तद् दानं न वरो भवेत् ।

इति मत्वा पाण्डवानां वव्रे कृष्णा विमोक्षणम् ॥ ३७१॥

श्वशुरादैहिकवराः क्षत्रियायास्त्रयो यतः ।

उक्ताः शतं च विप्राया धर्मे भागवते ततः ।

हेतुनाऽनेन वव्रे सा नान्यत् किञ्चिदतः परम् ॥ ३७२॥

ततो विमुक्ताः प्रययुश्च पार्था गुरून् प्रणम्य स्वपुरं सकृष्णाः ।

दुर्योधनानन्तरजो जगाद तातं निजं पापकृतां प्रधानः ॥ ३७३॥

समस्तपाण्डवश्रियं समागतामहो पुनः ।

व्यमोचयो वृकोदराद् वधश्च नो ध्रुवो भवेत् ॥ ३७४॥

अतः पुनश्च पाण्डवान् समाह्वयस्व नः कृते ।

पुनश्च देवनं भवेज्जितो वनं प्रयातु च ॥ ३७५॥

तेनोक्तः स तदा राजा पाण्डवान् पुनराह्वयत् ।

पुनः पित्रा समाहूतो देवनाय युधिष्ठिरः ।

भ्रातृभिर्वार्यमाणोऽपि कृष्णया चाऽगमत् सभाम् ॥ ३७६॥

द्वादशाब्दं वने वासमज्ञातत्वेन वत्सरम् ।

वासं प्रसिद्धनृपतेः पुरे नैवातिदूरतः ॥ ३७७॥

कृष्णायाः पाण्डवानां वा दर्शनेऽज्ञातवासिनाम् ।

एकस्यापि समस्तानां द्वादशाब्दं पुनर्वनम् ॥ ३७८॥

वत्सराज्ञातवासं च त्यागेऽप्युक्तविधेस्तथा ।

दुर्योधनः पणं चक्रे बुद्ध्या दुःशासनोक्तया ॥ ३७९॥

गान्धारेण पुनश्चाक्षहृदयज्ञेन धर्मजः ।

पराजितो वनं यातुमैच्छत् सभ्रातृको यदा ॥ ३८०॥

तदा ननर्त पापकृत् सुयोधनानुजो हसन् ।

वदंश्च मारुतात्मजं पुनःपुनश्च गौरिति ॥ ३८१॥

उवाच च पुनः कृष्णां नृत्यन्नेव सभातळे ।

अपतिर्ह्यसि कल्याणि गच्छ दुर्योधनालयम् ॥ ३८२॥

एतेऽखिलाः षण्ढतिलास्तमोऽन्धमाप्ता नचैषां पुनरुत्थितिः स्यात् ।

इति ब्रुवाणोऽनुचकार भीमं तदाऽहसन् धार्तराष्ट्राश्च सर्वे ॥ ३८३॥

तदाऽकरोद् भीमसेनः प्रतिज्ञां हन्ताऽस्मि वो निखिलान् सङ्गरेऽहम् ।

इतीरिते शरणं द्रोणमेव जग्मुः समस्ता धृतराष्ट्रपुत्राः ॥ ३८४॥

यत्र द्रोणस्तत्र पुत्रस्तत्र भीष्मः कृपस्तथा ।

नचात्येति गुरून् भीम इति तं शरणं ययुः ॥ ३८५॥

अब्रवीद् धार्तराष्ट्रांश्च द्रोणो विप्रोऽपि सन्नहम् ।

सपुत्रः सकृपः शस्त्रं ग्रहीष्ये भवतां कृते ॥ ३८६॥

रक्षणे भवतां चैव कुर्यां यत्नं स्वशक्तितः ।

नतु भीमाद् रक्षितुं वः शक्तः सत्यं ब्रवीम्यहम् ॥ ३८७॥

ततो ययुः पाण्डवास्ते सभाया वनाय कृष्णासहिताः सुशूराः ।

गत्याऽनुचक्रे युवसिंहखेलगतिं भीमं धार्तराष्ट्रोऽपहस्य ॥ ३८८॥

दृष्ट्वा सभाया अर्द्धनिष्क्रान्तदेहो व्यावृत्य भीमः प्राह संरक्तनेत्रः ।

ऊरुं तवान्यं च रणे विभेत्स्य इत्युक्त्वाऽसौ निर्गतोऽसत्सभायाः ॥ ३८९॥

प्रयाताननु तान् कुन्ती प्रययौ पुत्रगृद्धिनी ।

रोरुद्यमानां विदुरः स्थापयामास तां गृहे ।

प्रणम्य तां ययुः पार्थाः सकृष्णाः शीघ्रगामिनः ॥ ३९०॥

युधिष्ठिरोऽवाग्वदनो ययौ न क्रोधचक्षुषा ।

दहेयं कौरवान् सर्वानिति कारुणिको नृपः ॥ ३९१॥

उद्धृत्य बाहू प्रययौ बाहुषाळी वृकोदरः ।

आभ्यामेवाखिलाञ्छत्रूञ्छक्तो हन्तुमहं त्विति ॥ ३९२॥

अबद्धकेशा प्रययौ द्रौपदी सा सभातळात् ।

मुक्तकेशा भविष्यन्ति धार्तराष्ट्रस्त्रियस्त्विति ॥ ३९३॥

वर्षन् पांसून् ययौ पार्थ इत्थं शत्रुषु सायकान् ।

वर्षयानीत्यभिप्रायः परमास्त्रविदां वरः ॥ ३९४॥

यमाववाङ्मुखौ यातौ नावयोः शत्रवो मुखम् ।

पश्यन्त्वस्यामवस्थायामित्येव धृतचेतसौ ॥ ३९५॥

प्रेतसंस्कारसूक्तानि पठन् धौम्योऽग्रतो ययौ ।

हतेषु धार्तराष्ट्रेषु मया कार्याः क्रिया इति ॥ ३९६॥

तानथानुययुः सूता रथैः परिचतुर्दशैः ।

सूदाः पौरोगवाश्चैव भृत्या ये त्वाप्तकारिणः ॥ ३९७॥

ततस्ते जाह्नवीतीरे वने वटमुपाश्रिताः ।

न्यषीदन्नागतान् दृष्ट्वा समस्तान् पुरवासिनः ॥ ३९८॥

ततस्तु ते सर्वजगन्निवासं नारायणं नित्यसमस्तसद्गुणम् ।

स्वयम्भुशर्वादिभिरर्चितं सदा भक्त्याऽस्मरन् भक्तभवापहं प्रभुम् ॥ ३९९॥