अशेषगुणपूर्णाय दोषदूराय विष्णवे । नमः श्रीप्राणनाथाय भक्ताभीष्टप्रदायिने

अथ श्रीमच्छान्दोग्योपनिषदर्थसद्ध हे श्रीराघवेन्द्रयतिकृते

॥ हरिः ॐ ॥

प्रथमाध्याये प्रथमः खण्डः

मङ्गलाचरणम्

ॐ ।। अशेषगुणपूर्णाय दोषदूराय विष्णवे ।

नमः श्रीप्राणनाथाय भक्ताभीष्टप्रदायिने ।। १ ॥

श्रीमच्छान्दोग्याभिमता भाष्यकाराद्युदीरिताः ।

अर्था ये सङ्ग्रहस्तेषां क्रियते साधुतुष्टये ॥ २ ।।

( ऋष्यादिसङ्कीर्तनम् )

इहामुत्रफलभोगविरक्तस्य शमदमादिमतो मुमुक्षोरधिकारिणोऽ- निष्टनिवृत्तीष्टप्राप्तिसाधनप्रतिपादनाय प्रवृत्ताया अस्याः छान्दोग्योप-निषदो हयग्रीवः प्रथम ऋषिः । रमादेवी तदनन्तरऋषिः । शेषशायी हरिर्देवता । वाक्यरूपत्वान्न छन्दश्चिन्ता ॥

उपनिषत्

( उद्गीथोपासना )

ओमित्येतदक्षरमुद्गीथमुपासीत । ओमिति ह्युद्गायति तस्योपव्याख्यानम् ॥ १ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

साम्नः प्रस्तावप्रतिहारोद्गीथोपद्रवनिधनभेदेन पञ्चभक्तयः । अंशा इति यावत् । तत्राऽदावुद्गीथलक्षणसामैकदेशे सर्ववेदार्थप्रतिपादकप्रणवार्थभूत-भगवन्निष्ठोपासनमाह- ओमित्यादिना ॥ उद्गीथमुच्चत्वगीतत्व-

सर्वस्थानत्वहेतुभिरुद्गीथनामानं हरिमुपासीत तद्विषयश्रवणमननध्यान- रूपोपासना कार्येत्यर्थः । उद्गीथं विशिनष्टि - ओमितीति ।। अव रक्षण- गतिकान्तिप्रवेशेत्याद्यनेकार्थस्यावतेः 'अवतेष्टिलोपश्च' इति सूत्रेणोमिति रूपसिद्धेरुक्तत्वाद् ओतमस्मिन् जगदिति सर्वोपजीव्यमिति वा, ओतं नियामकतया जगति प्रविष्टमिति वा, अवति माति जानातीति व्युत्पत्त्या जगद्रक्षकं सर्वज्ञमिति वा, अधिकोच्चमिति वा, अधिकच्चत्वेन वेदैर्मितमिति वा, आनन्दौजोभर्तृरूपमिति वा हेतोः ओमिति अव्यय - पदेनोच्यमानम्, एतत् सर्वत्र सन्निहितत्वाद् एतदित्युच्यमानम्, अक्षर- शब्दितचतुर्विधनाशहीनत्वाद् वा अक्षयाद् रतिरूपत्वाद् वा, अक्षेष्विन्द्रियेषु रमणाद् वा अक्षरशब्दितमुद्गीथमुपासीतेत्यर्थः ॥

यद्वा, उद्गीथम् एतत् सर्वत्र सन्निहितम् अक्षरम् ओमित्युपासीत । ओङ्कारार्थगुणयुक्ततयोपासीतेति योजना । ' इत्योमिति सदोषास्यः सोऽक्षरः' :' ( ४ ) इति भाष्योक्तेः । पदानामवयवार्थः प्राग्वदेव ||

ओन्नामार्थत्वं हरेः कुत इत्यत आह- ओमिति हीति ॥ उद्गाता गा कुर्वन्नादावोमित्युच्चार्यैनं हरिमुद्दिश्य गायति हि यतोऽत ओन्नामकत्वं हरेः । अन्यथा हरिमुद्दिश्य गायन् ओमित्यादौ कुत उच्चारयेदिति भावः । अधिकोचत्वेन वेदैः प्रमितत्वहेतुना ओमित्युच्यते हरिरित्युक्तं, तद्व्यक्तीकर्तुं प्रतिजानीते- तस्येति । तस्य ओन्नाम्नो हरेरूप उपपन्नं व्याख्यानं सर्वस्माद् विशिष्टत्वरूपं सर्वोत्तमत्वस्याऽख्यानं निरूपणं क्रियत इत्यर्थः । यद्वा, तस्याक्षरस्य उप वाचकतया समीपस्थस्योमित्य- स्याधिकोनार्थकत्वेन व्याख्यानं क्रियत इत्यर्थः ।। १ ।।

(देवतातारतम्यनिरूपणम् )

उपनिषत्

एषां भूतानां पृथिवी रसः । पृथिव्या आपो रसः । अपामोषधयो रसः । ओषधीनां पुरुषो रसः । पुरुषस्य वाग्रसो वाच ऋग्रसः । ऋचः साम रसः । साम्न उद्गीथो रसः । स एष रसानां रसतमः परमः परार्ध्योऽष्टमो य उद्गीथः ॥ २ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

तच्चाधिकोच्चत्वं तारतम्यान्तगत्वेन ज्ञातमेव पुमर्थहेतुरिति भावेन सङ्क्षेपेण तारतम्योक्तिपूर्वकमुच्चत्वमाह एषामिति ॥ एषां प्रमितानां स्वावरभूतानां सकाशादिति शेषः । पृथिवी धरादेवी रसः श्रेष्ठा । एवमग्रेऽपि । आपः अबभिमानी वरुणः, ओषधय ओषध्यभिमानी ( १ ) चन्द्रः, पुरुषः पौंस्याभिमानी सदाशिवः, वाक् वागभिमानिनी सरस्वती, ऋक् ऋगभिमानिनी सरस्वत्येव । एकाऽपि वाणी प्राणसंयोग- विशेषवत्त्वदशायाम् ऋगभिमानिनी सती तद्धीनत्वंदशायां वागभमान- रूपात् स्वकीयात् श्रेष्ठेत्यवस्थाभेदेन वरावरभावो वाण्या युक्त इति ध्येयम् । सर्वभूतेषु समत्वहेतुना सामनामा साममानी प्राणः । उद्गीथः प्रागुक्तनिरुक्त्योद्गीथनामा हरिः रसः श्रेष्ठ इत्यर्थः । यथा सामनाम्नः प्राणस्य वागादितः श्रैष्ठ्यमेवमुद्गीथनाम्नो हरेः प्राणादितः श्रेष्ठ्यं न, किन्तु निरवधिकमिति भावेनैषां भूतानामित्यादेः सङ्ग्रहरूपवाक्येन हरेर्महान्तं विशेषमाह्- स इति ।। अत्र परम इति पूर्वत्रोत्तरत्र चान्वेति । तथाच रसतम इत्यत्र रस-रसतर- रसतम - परमरसतमेति चतस्रः कक्ष्याः । परमपराद्धर्य इत्यत्रापि परमर्द्ध परमपरर्द्ध परमपरार्द्धर्य परमपराद्धर्यति चतस्रः कक्ष्याः । वाक्यद्वयमेलनेनेयं वचनव्यक्तिः परमपराद्धर्यरसतम इति ।

( हरेः परमपराद्धर्चरसतमत्वयोजनम् )

तथाचायमर्थः । योऽष्टमोऽष्टमकक्ष्यात्वेनोक्त उद्गीथः स एष हरिः रसानां श्रेष्ठानां सकाशात् परमपराद्धर्चरसतमः । आ समन्तादृद्धोऽर्द्धः । पृथिव्या रसत्वं, वरुणस्य रसतरत्वं, चन्द्रस्य रसतमत्वं, पुरुषस्य परमरसतमत्वं, वाचः परमर्द्धरसतमत्वं प्राणस्य परमपरार्द्धरसतमत्व- मुद्गीथनाम्नो हरेस्तु परमपराद्धर्चरसतमत्वं भवति । तर्हि परार्द्ध इत्येव वाच्ये पराद्ध इति किमर्थमुच्यत इति चेत्, प्राणस्य वागादितः श्रेष्ठयवन हरेः प्राणात् श्रेष्ठ्यं, किन्तु परमपरार्द्धरसतमाच्छ्रीतत्वादप्यसङ्ख्या- गोचरत्वेन ज्ञेयो भगवानिति वक्तुं पराद्ध इत्युक्तिः । लोके हि परार्द्धपर्यन्तमेव सङ्ख्यापरिगणनम् । तत उर्ध्वं न सङ्ख्याव्यवहारः, अतोऽसङ्ख्यागोचरत्वलाभाय पराद्धर्च इत्युक्तिरिति भावः वागृचोरवस्थाभेदेन भेदविविक्षायां तु भूतेभ्यः पृथिव्या रसत्वं ततो वरुणस्य रसतरत्वं, सोमस्य रसतमत्वं, ततः शिवस्य परमरसतमत्वं, ततो वाचः परमर्द्धरसतमत्वं, तत ऋचः परमपरर्द्धरसतमत्वं, ततः प्राणस्य परमपरार्द्धरसतमत्वं, ततः श्रीतत्वस्य परमपरार्द्धिरसतमत्वं, ततोऽसङ्ख्या- गोचरत्वेन परार्धिना ज्ञेयतया परमपराद्धर्चरसतम उद्गीथो हरिरिति ज्ञेयम् ॥ २ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

उद्गीथमुपासीतेत्युक्तं प्राक् । तदुपासनं कुत्रेत्यतः वायोरेवोद्गीथाख्य- विष्णोर्मुख्यप्रतिमात्वात् तस्य सर्वजीवोत्तमत्वज्ञानपूर्वकं तस्मिन्नेव तत उत्तमत्वेनोपासनं कार्यम् । तत्र तथोपासित एवेष्टफलप्रद इति दर्शयितुं, तदुत्तमत्वं आख्यायिकयाऽऽह - देवासुरा हेति ॥ प्राजापत्याः कश्यपप्रजापतिपुत्रा उभये वर्गद्वयरूपा देवासुराः यत्र यदा संयेतिरे युद्धसन्नद्धा बभूवुः हवै, तद्ध तदा देवाः उद्गीथमुपास्याऽजह्नुरभीष्टदं चक्रुरनेनोद्गीथेनोपासितेन एनान् असुरानभिभविष्यामः पराभूतान् करिष्याम इति बुद्धयोद्गीथमाजहुरित्यन्वयः || १ ||

अथ ह मन उद्गीथमुपासाञ्चक्रिरे तद्धासुराः पाप्मना विविधुस्तस्मात् तेनोभयं सङ्कल्पयते सङ्कल्पनीयं चासङ्कल्पनीयं च पाप्मना ह्येतत् विद्धम् ॥ ६ ॥

अथ ह य एवायं मुख्यप्राणस्तमुद्गीथमुपासाञ्चक्रिरे तं हासुराः ऋत्वा विदध्वंसुर्यथाऽश्मानमाखणमृत्वा विध्वंसेतैवम् ॥ ७ ॥

(प्राणज्ञानस्य फलम् )

न केवलं देवा एव स्वकार्यसिद्धये प्राणमुद्गीथमुपासितवन्तः, किन्तु ऋषयोऽपीत्याह - तं हेति । तस्मिन् मुख्यप्राणे ह अङ्गिरा नाम ऋषिः उद्गीथमुपास्तेत्यर्थः । अन्ये च मुनय उपासतेत्यप्युपलक्ष्यते । प्र उद्गीथमुपास्य ऋषयो न केवलमभीष्टसिद्धिमाप्ताः, किन्तु स्वस्वनामानि च भेजिर इति फलवाक्यमप्यत्र ग्राह्यम् । अङ्गिरःप्रभृतिमुनिनामानि मुख्यतो वायोरेव । तत्प्रसादेनैषां नामानि प्राप्तानीति भावेनाऽह - एतमु एवेति । मुख्यप्राणमेव मन्यन्ते प्राज्ञाः । कुतः ? यद् यस्मादङ्गानां सर्व- प्राणिशरीराणां रसो नियन्ता तेन कारणेनेति । एवमन्यमुनिनाम- निर्वचनमपि प्राणे ग्राह्यम् । एवं देवा अपि प्राणे उद्गीथोपासनया स्वस्वनामानि भेजिरे । तस्यैव तु तानि नामानि मुख्यानीत्याह - तं बृहस्पतिरिति ।। तस्मिन् प्राण इत्यर्थः । चक्र इत्यनन्तरं बृहस्पतिरिति च नाम लेभ इति शेषः । कुत इत्यतो वायावेव तन्नाम्नो मुख्यत्वादित्याह- एतमिति || मुख्यप्राणमिति प्राग्वदर्थः । तमिति तस्मिन्नित्यर्थः । चक्र इत्यनन्तरं अयास्येति नाम लेभ इति शेषः । कुतः ? वायावेव तन्नाम्नो मुख्यत्वादित्याह - एतमिति । आस्यान्मुखादयते गच्छति । दाल्भ्यो दल्भ्यपुत्रो बको नाम मुनिः, तमुक्तमहिमयुक्तं प्राणं विदाञ्चकार ज्ञातवान् ।। ६ ।।

( देवर्षिभिः मुख्यप्राणे कृतायाः भगवदुपासनायाः फलनिरूपणम् )

उपनिषत्

स ह नैमिशीयानामुद्गाता बभूव स ह स्मैभ्यः कामानागायति ॥आगता ह वै कामानां भवति य एतदेवं विद्वानक्षरमुद्गीथमुपास्त इत्यध्यात्मम् ।। ७ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

स प्राणज्ञानी बको नैमिशीयानां नैमिशारण्यवासिनामुद्गाता बभूव । स हैभ्यः कामान् कामितान् आगायत गानेन प्रापितवान् | अतः कारणाद् य एवं प्राणमाहात्म्यं ततोऽतिमाहात्म्यं च हरेः विद्वानक्षरम् उद्गीथं हरिमुपास्ते स कामानामागाता भवति गानेन कामितप्राप्ता भवति । इत्यध्यात्मं देहस्थप्राणादिगतोद्गीथोपास्तिमाहात्म्यं निरूपितमित्यर्थः ।। ७ ॥

॥ इति द्वितीयः खण्डः ॥

ओमित्येतदक्षरमुद्गीथमुपासीतोमिति ह्युद्गायति तस्योपव्याख्यानम् । देवा वै मृत्योर्बिभ्यतस्त्रयीं विद्यां प्राविशंस्ते छन्दोभिराच्छादयन्यदेभिराच्छादयंस्तच्छन्दसां छन्दस्त्वं तान् उ तत्र मृत्युर्यथा मत्स्यमुदके परिपश्येदेवं पर्यपश्यदृचि सामि्न यजुषि तेऽनुवित्त्वोर्ध्वा ऋचः साम्नो यजुषः स्वरमेव प्राविशन् ॥ १ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

पूर्वमुद्गीथैकदेशप्रणवोपास्तेः फलानुक्तेस्तामनुवदन् मोक्षरूपफल- माख्यायिकयाऽऽह ओमित्यादिना ।। पूर्ववदर्थो ध्येयः । तस्य अक्षरस्य हरेः उप वाचकतया समीपस्थस्योमित्यस्य व्याख्यानं तदर्थोपा- सनस्य मुक्तिहेतुत्वनिरूपणमाख्यायिकापूर्वं क्रियत इत्यर्थः । देवा वै देवाः खलु मृत्योः मारकत्वहेतुना मृत्युनाम्या दुर्गायाः सकाशाद् बिभ्यतो भीतियुक्ताः सन्तः त्रयीं विद्यां प्राविशन् शरणमिति शेषः । प्रणवेन विना केवलम् ऋगादिवेदाध्ययनतदर्थोपासनादि चक्रुरित्यर्थः । अग्निमीळे वायवायाहीत्यादि । स्वनाम्ना वेदोपबद्धा इत्यर्थ इत्येके । ते देवाः छन्दोभिर्वेदैरात्मानमाच्छादयन् नित्यं तदेकशीला अभूवन् । कथमेतज्ज्ञायत इत्यत आह-- यदिति । एभिश्छन्दोभिराच्छादयन्निति यत् तदेव छन्दसां छन्दस्त्वं, छन्दः पदप्रवृत्तिनिमित्तमिति कृत्वा ज्ञायत इत्यर्थः । तानु तान् उ । तत्रेत्यस्य विवरणं ऋचीत्यादि । ऋगादि- त्रयीविद्यायां स्थितान् पर्यपश्यत् उ पर्यपश्यदेव मृत्युः । कथम् ? यथा मत्स्यम् उदके परिपश्येदेवमिति । ऊर्ध्वा उत्तमास्ते देवाः । वित्त्वा विदित्वा मृत्युरस्मानपश्यदिति विदित्वा । ऋचः साम्नो यजुषः, ल्यब्लोपे पञ्चम्यः । ऋगादि परित्यज्य स्वरमेव प्राविशन् । स्वातन्त्र्यात् स्व विष्णुः, तद्रतेः स्वरो वायुः, तत्र स्वराख्ये वायौ स्थितं स्वरमणतया स्वराख्यं विष्णुमेव स्वराख्यप्रणवप्रतिपाद्यं शरणं प्राविशन्नित्यर्थः ॥ १ ॥

उपनिषत्

यदा वा ऋचमाप्नोत्योमित्येवातिस्वरत्येवं सामैवं यजुरेष उ स्वरो यदेतदक्षरमेतदमृतमभयं तत्प्रविश्य देवा अमृता अभया अभवन् स य एतदेवं विद्वानक्षरं प्रणौत्येतदेवाक्षरं स्वरममृतमभयं प्रविशति तत्प्रविश्य यदमृता देवास्तदमृतो भवति ।। २ ।। खण्डः ४ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

कथमेतज्ज्ञायत इत्यत आह- यदेति । केवलऋगादीनां मृत्यतो रक्षणे शक्त्यभावादेव खलु इदानीन्तनो यदा ऋचमाप्नोति अधीते तदा ओमित्येवाभिस्वरति । प्राणपूर्वकमेवाधीत इत्यर्थः । एवं प्रणवपूर्वकमेव सामाधीते, यजुरधीत इत्यर्थः । कः स्वरवाच्यः इत्यतः श्रुतिः स्वयमेवाऽ- ह- एष उ एष एव स्वरः स्वराख्यप्रणववाच्यः । यदेतदक्षराख्यं ब्रह्म तस्य महिमानमाह - एतदमृतमभयमिति । तत् प्रविश्य तदुपास्य देवाः ॥ अमृता मुक्ता अभया अभवन्निति । न केवलं देवा एव प्रणवार्थोपासनया अमृतत्वमाप्ताः, किन्त्वन्यस्यापि तदुपासनयाऽमृतत्वं भवतीत्याह- स य इति ॥ योऽधिकारी एतदक्षरं ब्रह्म, एवं प्रणवार्थतयोपासितं सद् देवानां मुक्त्यादिदमिति विद्वान् प्रणौति प्रणवेन स्तौति स एतदेवाक्षरं स्वरं स्वरप्रतिपाद्यममृतम् अभयं हरिं प्रविशति । तदक्षरं प्रविश्य देवाः यदमृता यस्मान्मृत्युतो मृतिहीनाः अभवन् तदमृतः तस्मान्मृत्युतो मृतिहीनो भवति, मुक्तो भवतीति यावत् ॥ २ ॥

।। इति चतुर्थः खण्डः ॥

उपनिषत्

अथ य देतदेवं विद्वान् साम गायत्युभौ साम गायति सोऽमुनैव स एष ये चामुष्मात् पराञ्चो लोकास्तांश्चाप्नोति देवकामास्तांश्च ॥ ७ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

एवमधिदैवमध्यात्मं चोक्तप्रमेयज्ञानपूर्वं गानं कुर्वतः फलमाह – अथ य इति ।। योऽधिकारी एतद् ऋक्सामयोर्हरेश्व माहात्म्यम् एवमुक्तरूपेण विद्वान् जानन् साम गायति, स उभौ आदित्याक्षिस्थौ तद्विषयमिति यावत् साम गायति । तस्य फलान्तरमाह । स एष एव ज्ञानपूर्वं भगवद्गायकः अमुष्मात् स्वर्गात् पराञ्चो ये लोकास्तांश्चाऽप्नोति देवकामांश्च । लोककामयोर्जयः किं स्वसामथ्येन ? नेत्याह । सोऽमुनैव लोककामयोर्जयोऽमुनैव गानविषयेणाऽदित्यस्थेनैवेति ॥ ७ ॥

उपनिषत्

अथानेनैव ये चैतस्मादर्वाञ्चो लोकास्तांश्चाप्नोति मनुष्यकामांश्च तस्मादु हैवंविदुद्गाता ब्रूयात् ॥ ८ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

अथानेनैवाक्षिस्थहरिणैव ये चैतस्माद भूलोकादर्वाचो लोकास्तां-श्चाऽप्नोति मनुष्यकामांश्चेत्यन्योन्यसमुच्चये चशब्दौ । तस्मात् परमात्म- गायकस्यातिशक्तत्वादेव ह एवंविदुद्गाता ब्रूयात् ॥ ८ ॥

उपनिषत्

कं ते काममागायानीत्येष ह्येष कामगानस्येष्टे य एवं विद्वान् साम गायति साम गायति ।। ९ ।। ७ ।।

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

ते यजमानस्य कं कामं कामितार्थमागायानीति ब्रूयादित्यन्वयः । एष ह्येव एवं ब्रुवन् ज्ञानी कामगानस्येष्टे शक्तो भवति । य एवं विद्वान् साम गायति, एष ह्येवेति पूर्वेणान्वयः । अत्र तात्पर्यं ‘गायकस्तस्य विष्णोः ' इत्यादिभाष्याज्ज्ञेयम् । द्विरुक्तिरुक्तार्था ॥ ९ ॥ ७ ॥

उत्तरमाह- स्वर इति ॥ स्वराभिमानी वरुण इत्यर्थः । एवमग्रेऽपि प्रश्नप्रतिवचने ध्येये । सामादिपदानां देवतासु निरुक्तिर्भाष्यादवसेया । प्राणः प्राणवायोरभिमानी सूर्यः । अन्नम् अन्नाभिमानी दक्षः । आपः अबभिमानी शक्रः । असौ लोको द्युलोकमानी शिवः ।। ३ ।।

उपनिषत्

न स्वर्गं लोकमतिनयेदिति होवाच स्वर्गं वयं लोकं सामाभिसंस्थापयामः स्वर्गसंस्तावं हि सामेति । तं ह शिलकः शालावत्यश्चैकितायनं दाल्भ्यं उवाचाप्रतिष्ठितं वै किल ते दाल्भ्य साम यस्त्वेतर्हि ब्रूयान् मूर्धा ते विपतिष्यतीति मूर्धा ते विपतेदिति ॥४॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

उत्तरमाह न स्वर्गमिति । स्वर्गलोकशब्दितं शिवमतिक्रम्य न नयेत् । प्रश्नमिति शेषः । न पृच्छेदिति यावत् । वयं स्वर्गं लोकं शिवं प्रति साम संस्थापयामः, तत्प्रतिपादनेन पर्यवसितं कुर्म इत्यर्थः । कथं साम स्वर्गसंस्तावं स्वर्गाख्यशिवसंस्तुतिपरमेवेति संस्थापयाम इत्यन्वयः । यद्वा हि यतः साम स्वर्गसंस्तावमतः स्वर्गं प्रति संस्थापयाम इति । एवमग्रेऽ- पि । अप्रतिष्ठितं स्वर्गारव्यप्रतिपादनेन न पर्यवसितमित्यर्थः । एवं तर्हि इदानीं स्वर्गसंस्तावं सामेत्यत्तिकाले यस्तु ब्रह्मज्ञानी ते स्वर्गसंस्तावं सामेति वदतस्तव मूर्धा शिरः विपतेदिति ब्रूयाच्चेत् मूर्धा ते विपतिष्यतीत्युवाच शिलक इत्यन्वयः ॥ ४ ॥

( दाल्भ्यकृतप्रश्नानां शिलकाभिहितोत्तराणि )

उपनिषत्

हन्ताहमेतद्भगवतो वेदानीति विद्धीति होवाचामुष्य लोकस्य का गतिरित्ययं लोक इति होवाचास्य लोकस्य का गतिरिति न प्रतिष्ठां लोकमतिनयेदिति होवाच प्रतिष्ठां वयं लोकं सामाभिसंस्थापयामः प्रतिष्ठासंस्तावं हि सामेति ।

( प्रवाहणस्याऽशयः )

तं ह प्रवाहणो जैबिलिरुवाचान्तवद्वै किल ते शालावत्य साम यस्त्वेतर्हि ब्रूयान्मूर्धा ते विपतिष्यतीति मूर्धा ते विपतेदिति हन्ताहमेतद् भगवतो वेदानीति विद्धीति होवाच ।। ५ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

एवं प्रत्याख्यातो दाल्भ्यो वक्ति हन्तेति ॥ भगवत्तोऽहमेतद् वेदानि स्वर्गलोकगतिं जानीयामिति दाल्भ्य उवाचेत्यर्थः । एवमुक्तः शिलक आह – विद्वीति होवाचेति । दाल्भ्यः पृच्छति – अमुष्येति ॥ स्वर्गलोकमानिनः शिवस्येत्यर्थः । उत्तरम् - अयं लोक इति ।। पृथिवी- लोकमानी ब्रह्मेत्यर्थः । अस्य लोकस्य चतुर्मुखस्य । प्रतिष्ठां लोकं भूलोकमानिब्रह्माणम् । अन्तवद् वै अपर्यवसितं वै ॥ ५ ॥

|| इति अष्टमः खण्डः ॥

अथ नवमः खण्डः

( उद्गीथनामकभगवानेव सर्वोत्तमः )

उपनिषत्

अस्य लोकस्य का गतिरित्याकाश इति होवाच सर्वाणि हवा इमानि भूतान्याकाशादेव समुत्पद्यन्ते आकाशं प्रत्यस्तं यन्त्याकाशो ह्येवैभ्यो ज्यायानाकाशः परायणं स एष परोवरीयानुद्गीथः स एषोऽनन्तः ॥ १ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

शालावत्यः पृच्छति अस्य लोकस्येति । आसमन्तात् काश दीप्यते इत्याकाशो विष्णुः इत्युवाच ह । तस्य महिमानमाह - सर्वाणी- ति ।। इमानि प्रमाणप्रमितानि सर्वाणि ब्रह्मादिभूतानि आकाशादेव समुत्पद्यन्ते । आकाशं प्रत्यस्तं यन्ति, तेन प्रविलीयन्त इति यावत् । एभ्यः सर्वभूतेभ्यः परायणं मुख्याश्रयः । सर्वभूतानामित्यनुषङ्गः । स एष आकाशः परोवरीयान् परमवरीयान् । यद्वा,

'परस्मादुत्तमं प्रोक्तं परो इति ततः परम् ।

परोवरं परं तस्मात् प्रोक्तं पारोवरीयकम् ॥'

इत्युत्तराध्याये वक्ष्यमाणदिशा उत्तमोत्तम इत्यर्थः । उद्गीथः उच्चत्वेन गीतत्वाद् उद्गीथः स एषोऽनन्तो देशकालगुणैरपरिच्छिन्नः । तदाह सूत्रे - ‘आकाशस्तल्लिङ्गात्’ (ब्र.सू. १-१-२२) इति ॥ १ ॥

(हरिसर्वोत्तमत्वज्ञानफलम् )

उपनिषत्

परोवरीयो हास्य भवति परोवरीयसो ह लोकाञ्जयति य एतमेवं विद्वान् परोवरीयांसमुद्गीथमुपास्ते । तं हैतमतिधन्वा शौनक उदरशाण्डिल्यायोक्त्वोवाच यावत्त एनं प्रयाजमुद्गीथं वेदिष्यन्ते परोवरीयो हैभ्यस्तावदस्मिंल्लोके जीवनं भविष्यति तथामुष्मिंल्लोक इति स य एतमेवं विद्वानुपास्ते परोवरीय एव हास्यास्मिंल्लोके जीवनं भवति तथामुष्मिंल्लोके लोक इति लोके लोक इति ॥ २ ॥ ९ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

एतज्ज्ञानिनः फलमाह परोवरीय इति ॥ योऽधिकारी एतं परोवरीयांसमुद्गीथं हरिमेवं ब्रह्मादिगतित्वाद्युक्तप्रकारेण विद्वान् जानन् उपास्ते परोवरीयोsस्य वेदिनो रक्षको भवति । परोवरीयसो ह लोकानुत्तमोत्तमलोकान् विष्णुलोकान् जयति उ प्राप्नोत्येव । तमेतमा - काशनामकमुद्गीथं विष्णुं शुनकपुत्रोऽतिधन्वनामा मुनिः उदरशाण्डिल्याय मुनये उक्त्वा फलमुवाच । तदाह यावत इति । एनमुद्गीथं प्रजायां साधुवर्गे वेदिष्यन्ते ज्ञास्यन्ति, त्रेतायुगे एभ्यो वेदितॄणाम् एषां यावत्तः यावत्कालं यावद्वापरादि तावत्कालमस्मिंल्लोके जीवनं भविष्यती- त्युवाचेत्यर्थः । न केवलमेतावत्, अमुष्मिन् परलोके च जीवनं भविष्यती- त्यनुषङ्गः । द्विरुक्तिर्हर्षातिशयात् विद्यासमाप्तौ वा । एवमुद्गीथोपासकस्य फलमिति जानतोऽप्येवं फलमित्याह स य इति । एवं विद्वान् । उद्गीथोपासकस्यैवमुक्तरूपं फलमिति विद्वान् एतमुद्गीथमुपास्त इत्यर्थः ॥ २ ॥

|| इति नवमः खण्डः ॥

अथ दशमः खण्डः

तथेत्यथ तर्ह्येत एव समतिसृष्टाः स्तुवन्तां यावत् तेभ्यो धनं दयास्तावन्मम दद्या इति तथेति ह यजमान उवाच

अथ द्वादश: खण्ड:

( शौवोद्गीथोपासना )

उपनिषत्

अथातः शौव उद्गीथस्तद्ध बको दाल्भ्यो ग्लावो वा मैत्रेयः स्वाध्यायमुद्वव्राज तस्मै श्वा श्वेतः प्रादुर्बभूव तमन्ये श्वान उपसमेत्योचुरन्नं नो भगवानागायत्वशनायाम वा इति ॥ १ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

पूर्वत्रोद्गीथोपासकस्य पापाविद्धत्वं मुक्तावानन्दातिशयः बहुपुत्रोप-लक्षितेष्टान्नपानादि च फलान्युक्तानि । तत्रोद्गीथमुपास्य स्वाभीष्टं प्राप्ताः सन्ति किम् ? इत्यतः सन्तीत्याख्यायिकयाऽह - अविद्यान्तरम् । अत उद्गीथोपासनया फलवन्तः सन्ति किमिति पृष्टत्वात् तत्परिहाराय शौवोद्गीथरूपविद्यान्तरमाख्यायिकयोच्यत इत्यर्थः । शुनो-क्तः श्वभिरनुष्ठितः शौव उद्गीथः उच्यत इत्यर्थः । दल्भ्यपुत्रो दाल्भ्यः बकनामा मुनिः मित्रया पुत्रार्थमाहूतो ग्लाववत् तूष्णीं स्थितत्वाद् ग्लावनामा मित्राहूतत्वान्मैत्रेय इत्युक्तः स्वाध्यायमुद्दिश्योद्वव्राज क्वचिज्जगाम । तस्यानुग्रहार्थं वायुः श्वा श्वरूपः सन् श्वेतः श्वरूपैः रुद्रादिभिरितो युक्तः सन् प्रादुर्बभूव । तं श्वरूपं वायुमन्ये श्वरूपा रुद्रादयो देवा उपसमेत्य समीपं प्राप्य ऊचुः । किमिति ? नोऽस्माकं अन्नमुद्दिश्य भगवान् ज्ञानादिसम्पन्नो भवानागायतु अशनायाम वै अशनमिच्छाम वै, इत्यूचुरित्यर्थः ।। १ ।।

उपनिषत्

तान् होवाचेहैव सा प्रातरुपसमीयातेति तद्ध बको दाल्भ्यो ग्लावो वा मैत्रेयः प्रतिपालयाञ्चकार ते ह यथैवेदं बहिष्पवमानेन स्तोष्यमाणाः संरब्धाः सर्पन्तीत्येवमाससृपुस्ते ह समुपविश्य हिञ्चक्रुरो३मदा३मोम्पिबा३मों देवो वरुणः प्रजापतिः सविता३न्नमिहा३हरदन्नपते३न्नमिहा३हराऽहरोमिति ॥ २ ॥ १२ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

तान् श्वरूपरुद्रादीनुवाच श्वरूपो वायुः । इहैवास्मिन्नेव स्थले श्वः प्रात:काले मा मां समायात समागच्छतेति एतच्छुनोक्तं श्रुत्वा बको दाल्भ्यो ग्लावो वा मैत्रेयः प्रतिपालयाञ्चकार प्रातःकालं प्रतीक्ष्य तस्थावित्यर्थः । ते ह एवमुक्ता अन्ये श्वरूपा देवाः यथैवेदं निदर्शनं बहिष्पमानेन स्तोष्यमाणा ऋत्विजः संरब्धा संरम्भवन्तः अन्योन्यं कच्छग्रहणेन संरब्धाः पिपीलिका पङ्कयाकारेण सर्पन्त्येवमाससूपुः, पूर्वेद्यु- निर्दिष्टस्थले प्रसर्पितवन्तः । ते ह एवमुपसृप्तास्ते श्वानः समुपविश्य हिञ्चक्रुः हिमित्यूचुः । हिङ्कृत्य च ओं हे मुख्यप्राणान्तर्गतभगवन्नन्न-मदाम । ओं भगवन् पिबामोदकम् । देवः गत्यर्थत्वाद् दीव्यतेः यथायोगं सर्वज्ञो हरिः मुख्यवायुर्वरणीयत्वाद् वरुणो हरिः वायुश्च । प्रजानां पतित्वात् प्रजापतिः हरिर्वायुश्च । जगत्प्रसवितृत्वात् सवितेत्युक्तो हरिर्वायुश्चान्नमिहास्मास्वाहरत् आनयतु, अन्नपते ! हरे बायो अन्नमिहाऽहराऽहमिति मन्त्रं जप्तवन्तः । ततश्चाभीष्टं प्राप्तवन्त इत्यपि ध्येयम् ।। २ ।। १२ ।।

॥ इति द्वादशः खण्डः ॥

अथ त्रयोदशः खण्डः

( स्तोभाक्षरेषु देवतोपासना )

उपनिषत्

अयं वाव लोको हावुकारो वायुर्हायिकारश्चन्द्रमा अथकार आत्मेहकारोऽग्निरीकार आदित्य ऊकारो निहव एकारो विश्वेदेवा औहोयिकारः प्रजापतिर्हिङ्कारः प्राणः स्वरोऽन्नं याया वाग्विराडनिरुक्तस्त्रयोदशः स्तोभः सञ्चरो हुप्कारो दुग्धेऽस्मै वाग्दोहं यो वाचो दोहोऽन्नवानन्नादो भवति य एतामेवं साम्नामुपनिषदं वेदोपनिषदं वेद इति ॥ १ ॥ १३ ॥ ॥ इति श्रीमच्छान्दोग्योपनिषदि प्रथमोऽध्यायः ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

सामैकदेशोपास्तेः प्रकृतत्वात् तदेकदेशभूतहाव्वित्यादित्रयोदश- स्तोभाक्षरनिष्ठोपास्तिमाह अयमित्यादिना । अयं लोकः पृथिवी-लोकः तन्मानिनी धरादेवी, हूयते अत्राग्निहोत्रादिकमिति हा इत्याक्रियत इति हावुकार इत्युपासीतेति सर्वत्र ध्येयम् । हावुकारस्तोभो रथन्तरसाम्नि प्रसिद्धः । एवमन्येऽपि हायिकारादयो वामदेवादिसामसु प्रसिद्धाः । वायुराश्चर्यवदायातीति वा हेति सुखमस्मादायातीति वा हायिकारो वायुः । चन्द्रमाः सूर्यानन्तरप्रकाश इत्यथकारः । आत्मा व्याप्त नारायणः सर्वसामीप्यादिहकार उक्तः । अग्निः सदेन्धनादीकारः । सूर्यः उष्टितः आतपदाहादादित्य ऊकारः । नितरामाह्वयन्त्येनमिति निहव इन्द्रः, एतीत्येकारो विश्वेदेवाः सर्वे सुराः औहोयिकार उक्ताः । कथम् ? उच्चत्वादुर्विष्णुः तस्य सप्तमी औ इति तस्मिन् विष्णौ हूयन्ते स्थाप्यन्ते मुक्ताविति व्युत्पत्त्या औहोयिनः । तथाऽऽक्रियन्त इत्यौहोविकार इति ध्येयम् । प्रजापतिर्ब्रह्मा निश्चयज्ञानवत्त्वाद्धिङ्कारः । प्राणः शरीरस्थो मुख्यप्राणः स्वे विष्णौ रमयत्येनं जीवमिति स्वरः | अन्नं, अत्रा भक्षण वायुना नीयत इत्यन्नमित्युक्तान्नदेवता सरस्वती याया नित्यं गति- मत्त्व हेतुना ययिरित्युक्तं वायुं गतेति हेतोर्याया । वाक् सर्ववागात्मिका श्रीः विशेषेण राजनाद् विराट् स्तोभदेवता । अनिरुक्तः साकल्येन निर्वचनायोग्यः पः सम्यक् चरतीति सञ्चरो हरिः आहूत एव पातीति हुबित्याक्रियत इति हुप्कारः । त्रयोदशस्तोभदेवता इत्युपासीतेति सर्वत्र ध्येयम् । एतदुपास्तिफलमाह - दुग्ध इति ॥ योऽधिकारी साम्नां सामभक्तिभूतस्तोभाक्षराणामेतामुक्तविधामुपनिषदं रहस्यप्रतिपाद्यं वेद, अस्मै वेदिने यो बाचो दोहस्तं वाग्दोहं वेदादिवाग्लभ्यं फलं दुग्धे क्षरति उपासनमिति योज्यम् । यद्वा, यो वाचो दोहस्तं दोहं वाग् वाचिस्थो वाङ्नामा हरिः दुग्धे इति । द्विरुक्तिः समाप्त्यर्था ।। १३ ।।

॥ इति श्रीमच्छान्दोग्योपनिषदर्थसङ्ग्रहे श्रीराघवेन्द्रयतिकृते प्रथमोऽध्यायः समाप्तः ।। १ ।।