श्वेतकेतुर्हाऽरुणेय आस त ह पितोवाच श्वेतकेतो ..

॥ अथ श्रीमच्छान्दोग्योपनिषदर्थसङ्ग्रहे श्रीराघवेन्द्रयतिकृते षष्ठाध्याये प्रथमः खण्डः ॥

उपनिषत्

( श्वेतकेतुवृत्तान्तः )

ॐ श्वेतकेतुर्हाऽरुणेय आस त ह पितोवाच श्वेतकेतो वस ब्रह्मचर्यं न वै सोम्यास्मत्कुलीनोऽननूच्य ब्रह्मबन्धुरिव भवतीति ।

( श्वेतकेतोरहङ्कारपरिहारः )

स ह द्वादशवर्ष उपेत्य चतुर्विंशतिवर्षः सर्वान् वेदानधीत्य महामना अनूचानमानी स्तब्ध एयाय तं ह पितोवाच श्वेतकेतो यन्नु सोम्येदं महामना अनूचानमानी स्तब्धोऽस्युत तमादेशमप्राक्ष्यः ॥

येनाश्रुतं श्रुतं भवत्यमतं मतमविज्ञातं विज्ञातमिति । कथं नु भगवः स आदेशो भवतीति ॥

( भगवति विज्ञाते सर्वं विज्ञातप्रायमिति निरूपणम् )

( एकमेवाद्वितीयं ब्रह्म )

तासां त्रिवृतं त्रिवृतमेकैकामकरोद् यथा तु खलु सोम्येमास्तिस्रो देवतास्त्रिवृत् त्रिवृदेकैका भवति तन्मे विजानीहीति ॥४॥ ३ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

अत्र तासां त्रिवृतं कृत्वा पश्चानामरूपे व्याकरोदिति त्रिवृत्करणनामरूपकरणयोः पौर्वापर्यं ध्येयम् । त्रिवृत्करणपूर्वकं नामरूपकर्ता विष्णुरेवेत्युक्तं सूत्रकृता - 'सञ्ज्ञामूर्तिक्लप्तिस्तु त्रिवृत्कुर्वत उपदेशात्' (ब्र. सू. २.४.२१ ) इति । अत्रायं क्रमः । पूर्वं लक्ष्म्यादीन् तदभिमन्यमानतेजः प्रभृतिसहिताननुप्रविश्य तत्तदंशैस्त्रिवृत- मेकैकं कृत्वा तेभ्य इन्द्रादिनामरूपाण्यकरोत् । तानपि साभिमन्यमानान् तेजःप्रभृतिदेवतांशैरनुप्रविश्य तेषामंशान् मिश्रीकृत्य तेभ्य अभिमन्यमान- सहिताग्र्यादिनामरूपाण्यकरोत् । पुनरग्यादिषु सर्वत्र तेजोबन्नदेवाननु- गतानकरोदिति । एवमन्यादयः सर्वे भावाः साक्षात् परम्परया वा तेजोऽन्नकार्याणीत्युक्तम् । सर्वेषां नामरूपे अपि तेजोबन्नाद्यभिमानि- लक्ष्म्याद्युद्भवत्वात् तदधीने इति चोक्तम् । एतदुभयमनुभवारूढं दर्शयितुं प्रतिजानीते - यथेति ॥ हे सोम्य इमास्तिस्रो देवता एकैका त्रिवृत् त्रिवृद् भवति यथा खलु सर्वं तत्कार्यं च भवति । सर्वेषां नामरूपे तदधीने इति यत् तत्सर्वं वदतो मे विजानीहि । यज्ज्ञाने सति न कमपि नमस्कुर्या महाप्राज्ञोऽहम् इत्यहङ्कारं जह्या:, इत्युवाच पितेत्यर्थः ॥४॥ ३ ॥

।। इति तृतीयः खण्डः ।।

अथ चतुर्थः खण्डः

उपनिषत्

उपनिषत्

यद्वविज्ञातमिवाभूदित्येतासामेव देवानां समास इति तद्विदाञ्चक्रुर्यथा तु खलु सोम्येमास्तिस्रो देवताः पुरुषं प्राप्य त्रिवृत् त्रिवृदेकैका भवति तन्मे विजानीहीति ॥ ७ ॥ ४ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

यदु यत्खलु अविज्ञातमिव तेजः प्रभृत्यात्मकत्वेन स्फुटमविज्ञात-मिवाभूत् तदप्येतासां तेजोबन्नदेवतानां समास इति सङ्क्षेपः समुदाय इति तद् विदाञ्चक्रुरित्यर्थः । पृथिव्यादेस्तेजआद्यात्मकत्वं प्रकारान्तरेण ज्ञापयितुं प्रस्तावयति -- यथा तु खल्वित्यादिना || इमाः तेजोबन्नसहिताः श्रीप्राणशिवाख्यास्तिस्रो देवताः । पुरुषं जीवशरीरम् । इत्युवाच पितेत्यर्थः ॥ ७ ॥

।। इति चतुर्थः खण्डः ।।

अथ पञ्चमः खण्डः

उपनिषत्

(लक्ष्मीप्राणरुद्राः तेजोपुपृथिव्यश्च अन्योन्यांशयुक्ताः इति निरूपणम् )

( वाक्प्राणमनांसि लक्ष्मीप्राणरुद्रायत्तानि )

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

एवं ज्ञानाधिक्येनाऽत्मानमीश्वरं मन्यमानस्य श्वेतकेतोरीश्वरस्य सर्वप्राधान्यं तस्याप्राधान्यं च प्रबोध्य तस्य सुत्यादावभेदशङ्कां प्रस्ताव्य तत्रापीश्वराधीनत्वज्ञापनेन परिहरन् भेदमुपदिशतीत्याह श्रुतिः - उद्दालक इत्यादिना ।। उद्दालको नामतः अरुणस्यापत्यं आरुणिः । हे सोम्य स्वप्नस्यान्तं स्वप्नान्तं सुषुप्तिं मे मम सकाशाद् विजानीहि बुध्यस्वेति पुत्रमुवाच । एतत्पुरुष: एष पुरुषो यत्र यदा स्वपिति निद्राति, नाम प्रसिद्धं, तदा सता सन्नाम्ना हरिणा सम्पन्नो भवति । तद् व्यनक्ति – स्वमिति । स्वं स्वतन्त्रं हरिं हृदब्जगम् अपीतः इतरैरज्ञेयत्वेनानुप्रविष्टो भवति । कुत: ? हि यस्मात् स्वं स्वतन्त्रहरिम् अपीतः प्राप्तो भवति तस्मादेनं स्वपितीत्याचक्षते जना इत्यर्थः । तदाह सूत्रे - ' तदभावो नाडीषु तच्छ्रुतेरात्मनि ह' (ब्र.सू.३.२.७) इति । जाग्रत्स्वप्नयोः श्रान्तो जीवः स्वप्नान्तरूपसुषुप्तौ श्रमापनोदाय भगवता स्वान्तर्निवेशितत्वात् तदा केवलं ईश्वराधीनो न स्वतन्त्र इत्युक्तम् ।। १ ।।

उपनिषत्

स यथा शकुनिः सूत्रेण प्रबद्धो दिशं दिशं पतित्वाऽ-न्यत्राऽयतनमलब्ध्वा बन्धनमेवोपाश्रयत एवमेव खलु सोम्यैत- न्मनो दिशं दिशं पतित्वाऽन्यत्राऽयतनमलब्ध्वा प्राणोमेवोपाश्रयते प्राणबन्धनं हि सोम्य मन इति ॥२॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

ईश्वराधीनत्वं सदृष्टान्तं व्यनक्ति स यथेति ॥ स प्रसिद्धो दृष्टान्तो यथा-शकुनिः पक्षी सूत्रेण प्रबद्धः दिशं दिशं प्रतिदिशं पतित्वा उत्पन्न अन्यत्र पतितदेशे आयतनं विश्रान्तिकराश्रयम् अलब्ध्वा अप्राप्य बन्धनमेव बध्यतेऽि बन्धनं स्वपादलग्नसूत्रबन्धनशङ्कुभव श्रान्तिनिवृत्त्यर्थमुपश्रयते । तत्समीप एवाऽस्ते । एवमेव खलु हे सोम्य ! एतन्मनः मनुते अवबुध्यते इति मनोनामैष जीवः प्राणमेव प्रणयनहेतुना प्राणनामकं हरिमेवोपश्रयते । शिष्टं प्राग्वत् । कुतः ? हि यस्मात्, मनो जीवः प्राणबन्धनं प्राणेन बध्यमानस्तस्मादिति । इतिशब्दः सुप्तौ भगवदधीनत्वोक्तिसमाप्तौ

॥ २ ॥

उपनिषत्

( जाग्रदवस्थायां जीवः परमात्माधीन इति प्रतिपादनम् )

अशनायापिपासे मे सोम्य विजानीहीति यत्रैतत्पुरुषोऽशिशिषति नामाप एव तदशितं नयन्ते तद्यथा गोनायोऽश्वनायः पुरुषनाय इत्येवं तदप आचक्षतेऽशनायेति तत्रैतच्छुङ्गमुत्पतितं सोम्य विजानीहि नेदममूलं भविष्यतीति ॥ ३ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

सर्वनियामकत्वादिरूपत्वाच्चेश्वरस्य न त्वमीश्वरोऽसीत्याह स य इति ।। सारत्वात् सः । नियामकत्वाद् यः । अप्रतिहतसर्वेच्छारूपत्वादेषः। सूक्ष्मज्ञानेन मीयते विषयीक्रियत इत्यणिमा । इदं सर्वम् ऐतदात्म्यम् एष आत्मा स्वामी अस्येत्येतदात्मा । तदेवैतदात्म्यम् । स्वार्थे ष्यञ् । एतत्स्वामिकम् । यद्वा, कर्मधारयात् स्वस्वामिसम्बन्धे ष्यञ्प्रत्ययः । ततत्वात् तत्, परमानन्दरूपत्वात् सत्यम् । स विष्णुरात्मा पूर्णगुणः । त्वमतदसि तद्भिन्नवस्त्वसि श्वेतकेतो इत्युवाच पितेति योज्यम् । स य इत्यादिना नियामकतया जीवेषु हरिस्तिष्ठतीत्युक्तम् । सता सोम्येत्यादिना सुप्तौ प्राप्य इति चोक्तम् । तर्हि कुतो न दृश्यते तद्वदेति भावेनाऽह पुत्रः भूय एवेति ।। तथा सोम्येति होवाच पितेत्यर्थः ॥७॥

।। इति अष्टमः खण्डः ।।

अथ नवमः खण्डः

उपनिषत्

( जीवब्रह्मभेदविषये पुष्परसदृष्टान्तः )

( जीवब्रह्मभेदविषये नदीसमुद्रदृष्टान्तः )

इमाः सोम्य नद्यः पुरस्तात् प्राच्यः स्यन्दन्ते पश्चात् प्रतीच्यस्ताः समुद्रात् समुद्रमेवापियन्ति । स समुद्र एव भवति । ता यथा तत्र न विदुरियमहमस्मीयमहमस्मीति ॥ १ ॥

उपनिषत्

( ' जीवोऽस्वतन्त्रः' इत्यस्मिन् विषये वृक्षदृष्टान्तः )

अस्य सोम्य महतो वृक्षस्य यो मूलेऽभ्याहन्याज्जीवन् स्रवेद् यो मध्येऽभ्याहन्याज्जीवन् स्रवेद् योऽग्रेऽभ्याहन्याज्जीवन् स्रवेत् स एष जीवेनाऽत्मनाऽनुप्रभूतः पेपीयमानो मोदमानस्तिष्ठति ॥ १ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

अस्त्वीश्वरः स्वतो भिन्नः, तथाऽपि जीवस्य तदधीनत्वं कुतः ? कथं चाहं जानीयाम् ? इत्यभिप्रायवता पुनर्भूय एवेति पृष्टः पिताऽब्रवीत् - अस्य सोम्येति ।। हें सोम्य अस्य महतो वृक्षस्य यः कश्चिन्मूले अभ्याहन्याद् जीवन् जीवेन भगवताऽधिष्ठितश्चेत् स्रवेद् रसमेवोद्भिरेत् न तु म्रियते । एवं यो मध्य इत्यादि । एवं स एष वृक्षजीवः अनेन प्रकृतजीवेनाऽत्मना परमेश्वरेणानुप्रभूतः प्राप्तोऽधिष्ठितदेहः पेपीयमानः पुनः पुनः भृशं वा पिवन् तिष्ठति ॥ १ ॥

उपनिषत्

अस्य यदैकां शाखां जीवो जहात्यथ सा शुष्यति द्वितीयां जहात्यथ सा शुष्यति तृतीयां जहात्यथ सा शुष्यति सर्वं जहाति सर्वः शुष्यत्येवमेव खलु सोम्य विद्धीति होवाच ॥ २ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

अन्वयमुक्त्वा व्यतिरेकमाह-अस्येति । अस्य वृक्षस्य यदा एकां शाखां जीवो हरिः जहाति त्यजति अथानन्तरं सा शाखा शुष्यति । यदि द्वितीयां शाखामित्यनुषङ्गः ॥ २ ॥

उपनिषत्

जीवापेतं वाव किलेदं म्रियते न जीवो म्रियते इति स य एषोऽणिमैतदात्म्यमिदं सर्वं तत्सत्यं स आत्माऽतत्त्वमसि श्वेतकेतो इति भूय एव मा भगवान् विज्ञापयत्विति यथा सोम्येति होवाच ॥ ३ ॥ ११ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

एवमेव खलु सोम्य विद्धीत्युक्तं विशदयति-जीवापेतमिति । जीवेन हरिणाऽपेतं त्यक्तमिदं प्राणिजातं म्रियते । न जीवो हरिः म्रियते । अनेनेदमुक्तं भवति । यथा वृक्षजीवस्य सदाऽनुपहतात्यक्तदेहेन सुखिनैव स्थातव्यमितीच्छायामपि कदाचिदीश्वरानुग्रहे सति विघातिषु बाह्य- कारणेषु सत्स्वप्यवस्थानं भवति । कदाचिदीश्वरानुग्रहाभावे बाह्यकारण- बलवत्त्वाभावेऽपि शरीरशोषत्यागाद्यनिष्टं भवति । एवं मानुषशरीरेऽपि जीवस्येशाधीनत्वं ज्ञातव्यमिति । एवं स्वतोऽन्यं जीवनियन्तारं वृक्षदृष्टान्तेन विज्ञाप्य स य इत्यादिना यत् प्रागुक्तं तत् सुस्थमित्याह- स इति ।। ३ ।।

।। इति एकादश: खण्ड: ।।

अथ द्वादशः खण्डः

उपनिषत्

( परमात्मनोऽप्रत्यक्षत्वविषये वटबीजदृष्टान्तः )

न्यग्रोधफलमत आहरेतीदं भगव इति भिन्धीति भिन्नं भगव इति किमत्र पश्यसीत्यण्व्य इवेमा धाना भगव इत्यासामजैकां भिन्धीति भिन्ना भगव इति किमत्र पश्यसीति न किञ्चन भगव इति ॥ १ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

एवं जीवस्य सत्तादिप्रदः परमात्मैव शरीरे वर्तमानोऽपि जीवेन कुतो न दृश्यते । सौक्ष्म्यादिति चेन्न । वालाग्रशतभागस्यापि जीवात्मनः स्वस्य सूक्ष्मस्य दर्शनादिति भावेन भूय एवेति पृष्टः पितोवाच - न्यग्रोधेति ॥अतः पुरः स्थिताद् वृक्षात् न्यग्रोधफलं वटफलमाहरेत्युवाच पिता । आहृत्येदं न्यग्रोधफलमाहृतं भगव: ! इति पुत्र उवाच । इदं फलं भिन्धीति पिता । तद् भित्वा भिन्नं फलमिति पुत्रः । अत्र भिन्ने फले किं पश्यसीति पिता । अण्व्य इवेमाः सूक्ष्मा धाना बीजानि पश्यामीति पुत्रः । हे अङ्ग ! आसां धानानां मध्ये एकां धानां भिन्धीति पिता । भित्त्वा भिन्नेति पुत्रः । अत्र भिन्नायां धानायां किं पश्यसीति पिता । किञ्चन न पश्यामीति पुत्रः ।। १ ।।

उपनिषत्

तं होवाच यं वै सौम्य एतमणिमानं न निभालयसे एतस्य वै सोम्यैषोऽणिम्नः एवं महान् न्यग्रोधस्तिष्ठति श्रद्धस्व सोम्येति ॥२॥

स य एषोऽणिमैतदात्म्यमिदं सर्वं तत्सत्यं स आत्माऽ तत्त्वमसि श्वेतकेतो इति भूय एव मा भगवान् विज्ञापयत्विति तथा सोम्येति होवाच ॥ ३ ॥ १२ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

एवमुक्तवन्तमुवाच पिता । यमेतमणिमानं भावभवित्रोरभेदात् परमसूक्ष्मं परमात्मानं न निभालयसे न पश्यसि । अस्याणिम्नः सूक्ष्मभगवतः सामर्थ्याद् एवं परिदृश्यमानप्रकारेण महान् न्यग्रोधस्तिष्ठति । श्रद्धत्स्व विश्वासं कुरु, सोम्येति पिता । अत्र, वृक्षः, प्रपञ्चः फलं, शरीरं, धानाः, जीवाः, तत्र यथा सूक्ष्मे वटबीजे दृश्यमानेऽपि यत्प्रभावाद् वृक्षावस्थानं स बीजान्तर्गतो हरिः परमसूक्ष्मत्वान्न दृश्यते, तथा जीवादपि सूक्ष्मत्वात् तदन्तर्गत (१) इत्युक्तं भवति । अतो यदुक्तं नियन्ताऽन्योऽस्तीति तत् सुस्थमित्याह स य इति ।। २-३ ।।

॥ इति द्वादश: खण्ड: ।।

अथ त्रयोदशः खण्डः

उपनिषत्

( ‘परमात्मनः कार्यं प्रत्यक्षम्' इति विषये लवणोदकदृष्टान्तः )

लवणमेतदुदकेऽवधाय मा प्रातरुपसीदथा इति तद्ध तथा चकार तं होवाच यद्दोषा लवणमेतदुदकेऽवधा अङ्ग तदाहरेति तद्धावमृश्य न विवेद ॥ १ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

वटावस्थानादिकार्येणेश्वरसामर्थ्यं दृश्यमानेऽपि तस्यादर्शनमित्येतत् कथमहं जानीयामिति भावेन भूय एवेति प्रार्थितः पितोवाच - लवण- मित्यादि ॥ एतल्लवणखण्डं कुम्भोदके दोषा रात्रौ अवधाय निक्षिप्याथानन्तरं प्रातः मा माम् उपसीदथाः प्राप्नुयाः इत्युवाच पितेत्यर्थः । यद् यथा पित्रोक्तं तत् तथा चकार ह पुत्रः । तं प्रातः समीपमागतं पुत्रमुवाच ह पिता । किमिति ? दोषा रात्रौ यल्लवणमुदकेऽवधाः अवाधाः निक्षिप्तवानसि हे अङ्ग तदाहरेति । तत्कुम्भमानीय तन्मध्ये हस्तं स्थापयित्वा अवमृश्य परामृश्य न विवेद नापश्यत् । विलीनमेव अत्यन्तं वस्तु यथा न दृश्यते तथा न विवेदेत्यन्वयः ॥ १ ॥

उपनिषत्

यथा विलीनमेवाङ्गास्यान्तादाचामेति कथमिति लवणमिति मध्यादाचामेति कथमिति लवणमिति अन्त्यादाचामेति कथमिति लवणमिति अभिप्रास्यैतदथ मा उपसीदथा इति तद्ध तथा चकार तच्छश्वत् संवर्तते । तं होवाचात्र वाव किल स सोम्येतमणिमानं न निभालयसे अत्रैव किलेति ॥ २ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

हे अङ्ग अस्योदकस्यान्तात् पूर्वदिगवस्थितादवयवादुद्धृत्यैकदेश- माचामेति पिता । आचान्तवन्तं पुत्रं प्रति कथमिति पप्रच्छ । लवणं लवणरसोपेतमिति पुत्रोऽब्रवीत् । एवं मध्यात् मध्यभागादन्त्यात् पश्चिमदिगवस्थिताच्चोद्धृत्याचामेत्यादिप्रश्नप्रतिवचने ध्येये । एतदुदक- मभिप्रास्य निरवास्य मामुपसीदथाः इति पिता । तद्ध तथा चकार पुत्रः । तल्लवणं कुत्र गतमिति जिज्ञासायां वेदपुरुषः स्वयमाह तदिति ॥ तल्लवणं शश्वत् साकल्येनोदक एव संवर्तते । नापगतमिति । तत्त्वनिर्णयटीकायां तु तद्ध तथा चकारेति वाक्यं शश्वद् अङ्ग तदाहरेत्यनन्तरं संवर्तते, अनुवर्तनीयमिति वार्थ इत्युक्तम् । तं होवाच अत्र वावेति ।। एतमणिमानं सूक्ष्मलवणं यत्र न निभालयसे तल्लवणमत्रैवोदके सद् विद्यमानं किल । अत्रैव किलेति पुनरुक्तिरादरार्था । अनेन लवणगुणे रसे दृश्यमानेऽपि लवणं न दृश्यते तथा हरेः सामर्थ्य दृश्यमानेऽपि न भगवानित्युक्तं भवति ॥ २ ॥

उपनिषत्

स य एषोऽणिमैतदात्म्यमिदं सर्वं तत्सत्यं स आत्माऽतत्त्वमसि श्वेतकेतो इति भूय एव मा भगवान् विज्ञापयत्विति तथा सोम्येति होवाच ॥ ३ ॥ १३ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

एवं पुत्रशङ्कितानुपपत्तिं परिहृत्य त्वदन्यो नियामकोऽस्तीत्युक्तं सूक्तमित्याह – स य इति । एवम्भूतो हरिरविद्यापटलपिहितनयनेन कथं दृश्यते प्राप्यते चेति तमुपायं वक्तुं प्रार्थयते-भूय एवेति ।। ३ ।।

।। इति त्रयोदशः खण्डः ।।

अथ चतुर्दश: खण्ड:

उपनिषत्

( गुरूपदेशादेव भगवत्प्राप्तिः )

यथा सोम्य पुरुषं गन्धारेभ्योऽभिनद्धाक्षमानीय तं ततोऽतिजने विसृजेत् स यथा तत्र प्राङ्ग्वोदङ्ग्वाऽधराङ्ग्वा प्रध्मायीताऽभिनद्धाक्ष आनीतोऽभिनद्धाक्षो विसृष्टः ॥ १ ॥

उपनिषत्

( मनुष्यस्यास्वातन्त्र्यविषये मरणावस्थानिदर्शनम् )

पुरुषं सोम्योपतापिनं ज्ञातयः पर्युपासते जानासि मां जानासि मामिति तस्य यावन्न वाङ्मनसि सम्पद्यते मनः प्राणे प्राणस्तेजसि तेजः परस्यां देवतायां तावज्जानाति ॥ १ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

तत्पृष्टमन्वयव्यतिरेकाभ्यां बोधयति – पुरुषमिति ॥ हे सोम्य ! उपतापिनं रोगिणं ज्ञातयो बान्धवाः पर्युपासते परित उपविशन्ति । कथम् ? जानासि मां जानासि मामिति वदन्तः । तस्योपतापिनः यावद् वा उमा मनसि रुद्रे न सम्पद्यते मुक्तव्यापारा सती न रुद्रे तिष्ठतीति यावत् । एवमग्रेऽपि । मनः रुद्रः प्राणे न सम्पद्यते, प्राणस्तेजसि श्रीतत्वे न सम्पद्यते, तेजः परस्यां देवतायां न सम्पद्यते तावज्जानाति ॥ १ ॥

उपनिषत्

अथ यदाऽस्य वाङ् मनसि सम्पद्यते मनः प्राणे प्राणस्तेजसि तेजः परस्यां देवतायामथ न जानाति ॥ २ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

अथ अनन्तरं (१) यदाऽस्योपतापिनः । अथ तदा । न जानाति ॥ २ ॥

उपनिषत्

स य एषोऽणिमैतदात्म्यमिद‍ सर्वं तत्सत्यं स आत्मा-तत्त्वमसि श्वेतकेतो इति भूय एव मा भगवान् विज्ञापयत्विति तथा सोम्येति होवाच ॥३ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

एवं जीवस्य मानुषदेहेऽपि परम्परया ईशाधीनत्वं स्पष्टं प्रबोध्य यदुक्तं नियम्याद् भिन्नत्वं तस्य स य इत्यादिना तत् सुस्थमित्याह – सय इत्यादिना ॥ एवं सर्वप्रेरकं भगवन्तमात्मनो भेदेन यो जानाति, यश्च सोऽहमस्मीत्यभेदेन जानाति तयोः कीदृशं फलमिति भावेनाऽह - भूय एवेति ॥३ ॥

॥ इति पञ्चदश: खण्ड: ।।

अथ षोडशः खण्डः

उपनिषत्

( अभेदज्ञानस्यानर्थकारित्वे चोरदृष्टान्तः )

पुरुषं सोम्योत हस्तगृहीतमानयन्ति अपहार्षीत् स्तेयमकार्षीत् परशुमस्मै तपतेति । स यदि तस्य कर्ता भवति तत एवानृतमात्मानं कुरुते सोऽनृताभिसन्धोऽनृतेनात्मानमन्तर्धाय परशुं तप्तं प्रतिगृह्णाति स दह्यतेऽथ हन्यते ॥ १ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

द्वयोरपि फलं दृष्टान्तेनाऽह पुरुषमिति ॥ राजद्रव्येऽपगते शङ्कास्पदं पुरुषमानयन्ति राजभटाः । कथम् ? अयमपहार्षीत् स्तेय - मकार्षीदिति वदन्त इति शेषः । पश्यतोहरत्वमपहारः, अन्यत् स्तेयम् । ततश्चोरेणेदं मया न कृतमित्युक्ते, भटान् प्रति राजा वक्ति । परशुमस्मै अस्य परीक्षार्थं तपतेति । परशुं तप्तमस्य हस्ते दत्तेति यावत् । स पुरुषो यदि तस्यापहारादेः कर्ता भवति नेति च ब्रूते, तत एव कर्ता सन्नपि नेति वदतीति हेतोरेवाऽत्मानमनृतमसत्यं कुरुते । सोऽनृताभिसन्धः, अनृते अभिसन्धो बुद्धिर्यस्य सोऽनृताभिसन्धः अनृतेनासत्यवचनेनाऽत्मानमन्तर्धायाऽच्छाद्य तप्तं परशुं प्रतिगृह्णाति । स दह्यते । अथानन्तरं स हन्यते राजभटैः ॥ १ ॥

उपनिषत्

अथ यदि तस्याकर्ता भवति तत एव सत्यमात्मानं कुरुते । स सत्याभिसन्धः सत्येनात्मानमन्तर्धाय परशुं तप्तं प्रतिगृह्णाति स न दह्यतेऽथ मुच्यते ॥ २ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

अथ यदि तस्येत्यादि व्यक्तम् । स यथा तत्र न दह्यते, एवमेव भगवतः भेदज्ञानी न दह्यते । न हन्यते मुच्यते चेत्यर्थः ॥ २ ॥

उपनिषत्

स यथा तत्र नादाह्येतैतदात्म्यमिदं सर्वं तत्सत्यं स आत्माऽ तत्त्वमसि श्वेतकेतो इति तद्धास्य विजज्ञाविति तद्धास्य विजज्ञाविति ॥ ३ ॥ १६

॥ इति श्रीमच्छान्दोग्योपनिषदि षष्ठोऽध्यायः ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

तथाऽभेदज्ञानी च चोरत्वादेव दह्यते हन्यते, अन्धे तमसि पात्यते । तथा च प्रागुक्तं सुस्थमित्याह- स य इति । अस्य पितुः सकाशात् तत्पित्रोक्तं सर्वं विजज्ञौ ज्ञातवान् पुत्र इति श्रुतिवाक्यम् । द्विरुक्तिरवधारणार्था

।। ३ ।। १६ ।।

।। इति श्रीमच्छान्दोग्योपनिषदर्थसङ्ग्रहे श्रीराघवेन्द्रयतिकृते षष्ठोऽध्यायः ।।