यदनादि न तत्कार्यमिति व्याप्तिर्बलीयसी ।। १९१ ।।

तवार्थिकार्थमत्यर्थमनर्थीकुरुते न किम् ।

इदं तु भाष्यकारस्य महदासीदकौशलम् ।। १९२ ।।

सुरोत्तमटीका

यदनादि न तत्कार्यं यथा ब्रह्मेति व्याप्तिर्बलीयसी अतिशयेन बलवती । अस्याव्याप्तेस्सर्वैर्वादिभिरङ्गीकारात् । ज्ञानमज्ञानस्यैव निवर्तकमिति व्याप्तिस्तु त्वयैवाङ्गीक्रियते । परस्तु ज्ञानाभावरूपाज्ञानवादी ज्ञानमज्ञाननिवृत्तिरूपमेव वक्ति । न तु निवर्तकम् । अभावाभावस्य भाव-रूपतायास्सर्वैरङ्गीकारात् । अतः परकीयव्याप्तिरेवायुक्तेति सूचनाय बलीयसी-त्युक्तम् । आर्थिकार्थम् अनादेर्बन्धस्याज्ञानोपादानकत्वं अज्ञानकार्यत्वमिति यावत् । इदं प्रशिथिलमूलव्याप्त्या स्वरीत्यैवानादेः कार्यत्वकथनम् ।। १९१,१९२ ।।

सत्यप्रमोदटीका

बन्धस्य अज्ञानोपादानकत्वलक्षणं मिथ्यात्वं हि आक्षेप्यम् । तच्च प्रमाणविरुद्धमित्याह अनादिरिति । अनादि च कार्यं चेति विरुद्धम् । इदं अनादेः कार्यताकल्पनम् ।। १९१,१९२ ।।

युक्तिमल्लिका

अनादृत्य श्रुतिं व्याप्तिमसतीमनुसृत्य च ।

मनोरथसुतस्स्वस्य यतो गर्भस्रुतोऽपतत् ।। १९३ ।।

सुरोत्तमटीका

एतदेव विशदयति ।। अनादृत्येति ।। असतीं दृष्टान्ता-भावेन प्रशिथिलमूलाम् । मनोरथसुतः मन एव रथो यस्य सः मनोरथः । मनसि निहितो बन्धस्याज्ञानोपादानकत्वरूपाभिप्राय इत्यर्थः । स एव सुतः । वचनद्वारा बहिर्निस्सारितत्वात् गर्भस्रुतः गर्भे मनसा संकल्प एव स्रुतः । अनादेः कार्यत्वायोगेन मृतः ।। १९३ ।।

सत्यप्रमोदटीका

श्रुतिं ज्ञानस्य साक्षात् बन्धनिवृत्तिप्रतिपादनपराम् । अनादृत्य अपलप्य । असतीं व्याप्तिम्। ज्ञानमज्ञानस्यैव निवर्तकं इत्येवं असाधुभूताम् । मनोरथसुतः अज्ञानोपादानकत्वरूपमिथ्यात्वं साधयामीत्येवं सङ्गल्पः । गर्भस्स्रुतः प्रतिज्ञाया एवासम्भावितत्वेन साधनानर्हः । यदुक्तं ‘संभावितः प्रतिज्ञाया अर्थः साध्येत हेतुना । न तस्य हेतुभिस्त्राणं उत्पतन्नेव यो मृतः’ इति ।। १९३ ।।

युक्तिमल्लिका

अज्ञानोपादानकत्वं मिथ्यात्वं भवबन्धने ।

आनेतुं किल तद्यत्नस्सोऽनादिस्सहते न तत् ।

तद्रीत्यैव न मद्रीत्या चित्रा भाष्यस्य सङ्गतिः ।। १९४ ।।

सुरोत्तमटीका

गर्भस्रावप्रकारमेव दर्शयति ।। अज्ञानेति ।। तद्यत्नः मायावादिप्रयत्नः । स बन्धः । तत् अज्ञानोपादानकत्वम् ।। १९४ ।।

सत्यप्रमोदटीका

असम्भावितत्वमेव विवृणोति अज्ञानेति ।। १९४ ।।

युक्तिमल्लिका

युक्तिः श्रुतिं जयति चेद्विरुद्धैक्यमतं गतम् ।

युक्तिं श्रुतिर्जयति तेद्बन्धं छिन्द्यादृशिस्स्वयम् ।। १९५ ।।

सुरोत्तमटीका

प्रकारान्तरेण परस्योभयतः पाशां रज्जुमाह ।। युक्ति-रिति ।। युक्तिः ज्ञानमज्ञानस्यैव निवर्तकमित्यादियुक्तिः । जयति । अन्यथी-करोति चेत् । विरुद्धैक्यमतं विरुद्धयोस्सर्वज्ञाल्पज्ञत्वादिना विलक्षणयोर्जीव-ब्रह्मणोरैक्यमतम् । भेदसाधकविरुद्धधर्माक्रान्तत्वाख्ययुक्तिभयेन स्वरूपैक्यमतं त्यक्त्वा सिंहो देवदत्त इत्यादाविव तवैक्यवाक्यं सादृश्यैक्यपरमेव कुर्वित्यर्थः । श्रुतिः दृष्ट्वैव तं मुच्यत इत्यादिश्रुतिः । छिन्द्यात् साक्षाद्बन्धनिवर्तकतया स्वेनोदितज्ञानेनैव नाशयेदित्यर्थः । एवं च युक्तेस्सत्त्वेऽपि तवैव मतं गतम् । युक्तेरसत्त्वेऽपि तवैव मतं गतम् । अतोऽपि तव प्रक्रिया विक्रियैवेति भावः

।। १९५ ।।

सत्यप्रमोदटीका

युक्तिः ज्ञानमज्ञानस्यैव निवर्तकं इत्येवंरूपा । श्रुतिं दृष्ट्वैव तं मुच्यते इति ज्ञानेन साक्षादेव बन्धनिवृत्तिं अभिदधतीम् । जयति चेत् बाधते चेत् । ऐक्यमतं तत्त्वमसिश्रुतिसिद्धत्वेनाभिमतम् । गतं बाधितम् । तत्र हेतुर्विरुद्धेति । विरुद्धधर्माधिकरणत्वरूपयुक्तिविरुद्धम् । त्वयैव युक्तेः प्राबल्योक्तेः । पक्षान्तरं शङ्कते युक्तिं इति । दूषयति दृशिरिति । ‘दृष्ट्वैव तं मुच्यते’ इत्युक्तः साक्षात्कारः छिन्द्यात् साक्षादेव नाशयेत् । अतो न मिथ्यात्व- प्रत्याशा इति उभयतः पाशारज्जुः । ऐक्यं सन्धित्सतो मिथ्यात्वस्य च्यवनात् ।। १९५ ।।

युक्तिमल्लिका

यदि श्रुतिरपेक्ष्या ते भावोऽनादिर्विनश्यतु ।

यदि श्रुतिरुपेक्ष्या ते भावोऽनादिर्न नंक्ष्यति ।। १९६ ।।

सुरोत्तमटीका

पुनरपि प्रकारान्तरेणोभयतः पाशारज्जुमाह ।। यदीति ।। अपेक्ष्या । युक्तिमुपेक्ष्यापि श्रुतिरेव रक्षणीयेत्यर्थः । तर्हि अनादिर्भवस्संसारः विनश्यतु । यदनादिभावरूपं न तन्निवर्तते ब्रह्मवदिति व्याप्तेस्संकोचं कृत्वा श्रुतिबलादनादिभावस्यापि भवस्य निवृत्तिरस्त्वित्यर्थः । उपेक्ष्या युक्तिमेव प्रबलीकृत्य युक्तिविरोधे सत्यन्यथैव योज्येत्यर्थः । तर्ह्यनादिभावः अनादि-भावरूपः । भवः न नंक्ष्यति । श्रुतेरुपेक्षणीयत्वे युक्तेरेवापेक्षणीयत्वे च यदनादिभावरूपं न तन्निवर्तत इति प्रागुक्तयुक्तिबलेन श्रौतोऽपि बन्धविनाशो न स्यादिति भावः ।। १९६ ।।

सत्यप्रमोदटीका

किं च तिष्ठतु तत्वमसिश्रुतिः । श्रुतिः दृष्ट्वैवेति श्रुतिः । भावोऽनादिरिति अविनाशकयुक्तिमाभासीकृत्य बन्धः विनश्यतु साक्षादेव ज्ञाने-नेति पूरणीयम् । न नंक्ष्यति । त्वयैव श्रुतेराभासीकरणेन नाशो प्रमाणाभावादेवेति भावः ।। १९६ ।।

युक्तिमल्लिका

उपादानमुपादेयसमानाश्रयमेव यत् ।

अनादिबन्धस्याधारो जीव एव ततस्तव ।

अज्ञानाधारतां प्राप्त इत्यप्यासीद्धि सङ्कटम् ।। १९७ ।।

स्वोपादानस्यैवाभावेन तत्र स्थितिरसंभाविनीत्याह नेति । अतो भ्रान्त्या सहैव स्थातव्यम् । स एव जीव एव । तच्च त्वत्प्रक्रिया-विरुद्धमित्युक्तम् ।। १९९ ।।

युक्तिमल्लिका

अनादिभावरूपं ते यदज्ञानमभीप्सितम् ।

अनादिभावरूपं च वस्तु नैव निवर्तते ।। २०० ।।

इति व्याप्तिश्च तज्ज्ञानमज्ञानं नाशयेत्कथम् ।

उपसर्पसि सर्पस्य बिलं वृश्चिकभीतितः ।। २०१ ।।

सुरोत्तमटीका

अधुना यदनादिभावरूपं न तन्निवर्तत इति प्रागुक्त-व्याप्तिं श्रुत्युपेक्षकमते प्रबलीकृत्य तदभिप्रेतं जगतो ज्ञानविनाश्यत्वं खण्डयति ।। अनादिभावरूपमिति ।। तत्तस्मात् । ज्ञानेन बन्धनिवृत्तौ युक्तितो भीतेन परेणाङ्गीक्रियमाणायाः ज्ञानादज्ञाननिवृत्तेरतिप्रबलयुक्तिविरुद्धत्वात् वृश्चिक-भीतितः सर्पस्य बिलमुपसर्पसीत्युक्तम् ।। २००,२०१ ।।

सत्यप्रमोदटीका

‘अनादिभावरूपस्य विज्ञानविलापनाऽसंभवाच्च ब्रह्म-वत्’ इति वादावल्युक्तमाह अनादीति ।। वृश्चिकः ज्ञानेन साक्षादेव बन्धनाशः । सर्पः अज्ञानस्य सर्वथा नाशाभावः ।। २००,२०१ ।।

युक्तिमल्लिका

अनादेरपि बन्धस्य नाशः स्याद्धि श्रुतेर्बलात् ।। २०२ ।।

सुरोत्तमटीका

तर्हि भवतां मतेऽपि कथमनादिभावरूपबन्धनिवृत्ति-रित्यत आह ।। अनादेरिति ।। श्रुतौ कृतरतीनामस्माकं श्रुतिबलादनादि-भावस्यापि बन्धस्य निवृत्तिस्स्यात् । युक्तिबलाच्छ्रुतिमेवान्यथीकुर्वतस्तव कथं युक्तिविरुद्धोऽयं नाशस्स्यादिति भावः ।। २०२ ।।

सत्यप्रमोदटीका

स्वमते श्रुतेः शरणीकरणान्न कोऽपि दोष इत्याह अनादेरिति ।। २०२ ।।

युक्तिमल्लिका

अयं तु यौक्तिको नाशः प्रतियुक्तिहतो यतः ।

अतो व्याप्तिद्वयबलादभावाज्ञानमस्तु तत् ।। २०३ ।।

सुरोत्तमटीका

स चानादिस्ततोऽप्यासीत्प्रक्रिया विक्रियैव ते ।। २०९ ।।

प्रमाणामूलव्याप्तिमङ्गीकुर्वन्तं परं साहित्यमुद्रयाऽप-हसति ।। यत इति ।। २१९ ।।

युक्तिमल्लिका

व्याप्तिभङ्गाज्जगद्भङ्गं दोषं मन्ये महत्तरम् ।। २२० ।।

सुरोत्तमटीका

किं च जगद्भंजकव्याप्तिभङ्गकरणमेव न्याय्यमित्याह ।। व्याप्तिभङ्गादिति ।। २२० ।।

सत्यप्रमोदटीका

महत्तरमिति ‘त्यजेदेकं कुलस्यार्थे’ इति न्यायादिति भावः ।। २२० ।।

युक्तिमल्लिका

नित्यं स्वरूपविज्ञानं स्वकार्यैस्सह वर्तते ।

इति तेऽभिमतं तस्मात्तत्रावरणवाग्वृथा ।। २२१ ।।

उपपादयति यदिति ।। २२३ ।।

युक्तिमल्लिका

सत्येवावरणे दृष्टिरपूर्वेति मतिर्मम ।

यतः कुड््यावृतघटे न कस्याप्यपरोक्षधीः ।

अन्येनावरणच्छेदे पश्चादेव हि तस्य दृक् ।। २२४ ।।

सुरोत्तमटीका

तस्य कुड्यावृतघटस्य ।। २२४ ।।

सत्यप्रमोदटीका

तदावरणे सत्येव तदपरोक्षप्रकाशे न दृष्टचर इत्याह सतीति । आव्रियमाणेनैवावरणनाशोऽपि दुर्घट इत्याह अन्येनेति।।२२४ ।।

युक्तिमल्लिका

अदृष्टकल्पना चेत्स्याद्गता व्याप्तिर्दिगन्तरम् ।

अकल्पितं जगदभूत्सूत्रमासीन्निराकुलम् ।। २२५ ।।

सुरोत्तमटीका

व्याप्तिः ज्ञानमज्ञानस्यैव निवर्तकमिति व्याप्तिः । अन्यत्रादृष्टस्य बन्धनाशकत्वस्यैव ज्ञाने वक्तुं शक्यत्वादिति भावः

।। २२५ ।।

सत्यप्रमोदटीका

निराकुलं ज्ञानेन साक्षादेव बन्धनिवृत्तिसिद्धेः ।।२२५।।

युक्तिमल्लिका

ब्रह्मण्यखण्डे तच्छब्दैस्तेऽस्त्यथाप्यपरोक्षधीः ।

अज्ञानस्य निवृत्तिर्न कथं तत्तस्य नाशकम् ।। २२६ ।।

सुरोत्तमटीका

प्रकारान्तरेणापि ज्ञानस्याज्ञाननाशकत्वं न घटत इत्याह ।। ब्रह्मणीति ।। तच्छब्दैः अखण्डब्रह्मप्रतिपादकशब्दैः । अपरोक्षधीः ब्रह्मा-परोक्षधीः । ब्रह्मणि यदा यदा तत्प्रतिपादकशब्दप्रयोगः तदा तदा ब्रह्मा-परोक्षधीरस्ति । अज्ञाननिवृत्तिश्च नास्तीति मायिनो मतम् । अतश्चरमज्ञानादपि नाज्ञानानिवृत्तिरिति भावः ।। २२६ ।।

सत्यप्रमोदटीका

‘तत्त्वमस्यादिवाक्योत्थसम्यग्धीजन्ममात्रतः । अविद्या सहकार्येण नासीदस्ति भविष्यति’ इति मायिप्रक्रिया । जातायामपीदानीं तादृशधियां अज्ञाननाशो नानुभूयते इत्यतोऽपि तव व्याप्तिरनानुभाविकीत्याह ब्रह्मणीति ।। २२६ ।।

युक्तिमल्लिका

गुरूपसत्तिवेदान्तश्रवणाद्यैरुपस्कृतम् ।

नाशकं चेत्तर्हि घटे कथं वृत्त्यैव तत्क्षयः ।। २२७ ।।

सुरोत्तमटीका

शङ्कते ।। गुर्विति ।। उत्तरमाह ।। तर्हीति ।। तत्क्षयः घटाधिष्ठानचैतन्यावरकाज्ञानक्षयः ।। २२७ ।।

सत्यप्रमोदटीका

ननु सम्यग्धीरेवाज्ञाननाशिका । सम्यक्त्वं च गुरूप-सत्त्यादिसहकृतत्वमिति चेत् एवं तर्हि अतादृश्या घटवृत्त्याऽज्ञाननाशो न स्यादित्याह गुर्विति ।। २२७ ।।

युक्तिमल्लिका

श्रुतेर्बलादिहैवं चेत्तर्ह्यध्वनि समागतम् ।। २२८ ।।

विलक्षणा श्रवणाद्युपस्कृतचरमवृत्तिलक्षणा । विलक्षणं आवरणनिवृत्तिलक्षणम् । तस्मात् ब्रह्मज्ञानस्यैव बन्धविनाशकसामग्रीत्वेन प्रमितत्वात् । तथा च विनाशरूपकार्यस्य प्रमाणेन क्लृप्ता या विनाशकसामग्री तस्याः समवधानमेव प्रयोजकम् । अन्यत्र क्वचिददर्शनमात्रं न नियामकमिति भावः ।। २३० ।।

युक्तिमल्लिका

दृष्टानुसरणत्यागो यथा तत्र तथाऽत्र च ।

गुण एवास्तु दोषस्ते मिथ्यात्वस्यैव कल्पनम् ।। २३१ ।।

सुरोत्तमटीका

तत्र चरमापरोक्षज्ञानस्याज्ञाननिवर्तकत्वे । अत्र तस्यैव ज्ञानस्य बन्धनिवर्तकत्वे । यथा अज्ञाननिवर्तकब्रह्मज्ञाने घटवृत्त्यादावदृष्टं श्रवणादिजन्यत्वं त्वया अङ्गीक्रियते तथाऽन्यत्रादृष्टं साक्षाद्बन्धनिवर्तकत्वमेव कुतो नाङ्गीक्रियत इति भावः ।। २३१ ।।

सत्यप्रमोदटीका

दृष्टस्य श्रवणादिनिरपेक्षज्ञाननिवर्त्यत्वस्य घटाद्यज्ञाने दृष्टस्य अनुसरणत्यागो यथा तत्र चरमवृत्तिनिवर्त्यप्रपञ्चोपादानाज्ञाने तथा अत्र ज्ञानस्य साक्षाद्बन्धनिवर्तकत्वं इत्यत्र त्यागः गुण एव ‘दृष्ट्वैव तं मुच्यते’ इति श्रुतेरादरणात् । अस्तु इति पराभ्युपगमस्य तत्राप्यप्रामाण्यसूचकः । श्रवणादिना अखण्डार्थपरचरमवृत्त्यजननात् तादृशवृत्त्याऽज्ञाननाशासंभवात् समानप्रकारकयोरेव ज्ञानज्ञानयोर्निवर्त्यनिवर्तकभावक्लृप्तेरिति हृदयम् ।। २३१ ।।

युक्तिमल्लिका

यस्मादसङ्गतं ह्येतदयुक्तं चोक्तवर्त्मना ।

अनादिभेदमिथ्यात्वाप्राप्त्या व्यर्थं च तेऽन्ततः ।। २३२ ।।

सुरोत्तमटीका

एतत् अज्ञानोपादानकत्वरूपमिथ्यात्वम् । दोषान्तरं चाह ।। अनादीति ।। २३२ ।।

सत्यप्रमोदटीका

असङ्गतं अनादेर्बन्धस्य निरुपादानकत्वात् । अयुक्तं ज्ञानस्य स्वावरणनिवर्तकत्वायोगात् । व्यर्थं त्वदभिमतैक्यस्य कथमप्यसिद्धेः

न चेदेतादृशव्याप्त्या नित्ये ज्ञानसुखे त्यज ।। २४० ।।

यदि व्याप्तिविरोधेऽपि श्रुतत्वात्तदपेक्षितम् ।

तदा ज्ञानाद्बन्धनाशः श्रुतः कस्मादुपेक्ष्यते ।। २४१ ।।

सुरोत्तमटीका

व्याप्त्येकशरणस्य दोषान्तरमप्याह ।। यज्ज्ञानमिति ।। न चेत् श्रुतिपुरस्कारी न चेत् ।। २४०,२४१ ।।

सत्यप्रमोदटीका

‘सहदर्शनमात्रेण न व्यप्तिरवसीयते’ इत्यनुव्याख्यानं हृदि निधायाह यदिति ।। श्रुत्या यत्रापवादस्तत्र, अन्यत्र सहदर्शनमात्र-मनादरणीयमेवेत्याह यदीति ।। २४०,२४१ ।।

युक्तिमल्लिका

त्रिक्षणस्थायि यत्कर्म तस्य कालान्तरे भवन् ।

स्वर्गस्तदैव साध्यस्स्यान्मध्येऽन्यद्यदि न विद्यते ।। २४२ ।।

सुरोत्तमटीका

यथा यज्ञस्वर्गयोर्मध्येऽदृष्टं कल्प्यते तथाज्ञानबन्धध्वंसयो-र्मंध्येऽश्रुतस्याप्यज्ञानध्वंसस्य कल्पनमिति परेण स्वग्रन्थे लिखितम् । तत्र दृष्टान्तदार्ष्टान्तिकयोर्वैषम्यं दर्शयति ।। त्रिक्षणेति ।। कर्म यागरूपम् ।। २४२ ।।

सत्यप्रमोदटीका

‘यथा वा श्रुतस्यैव यागस्य स्वर्गसाधनत्वस्योप-पत्तयेऽपूर्वं कल्प्यते । तथा श्रुतोपपत्त्यर्थमेव बन्धमिथ्यात्वकल्पनमिति मैवम् । वैषम्यात् । युक्तं हि तत्रापूर्वकल्पनम् । यत्कालान्तरभावि न तत्कारणं इति नियमात् । न चेह तथाऽस्ति ।’ इति सुधामनुरुध्याह त्रिक्षणेति ।। २४२,२४३ ।।

युक्तिमल्लिका

असतः कारणत्वं तु श्रुतेस्सूत्रकृतोऽपि न ।

असतस्सत्कथं जायेतेति वेदोदितं स्मर ।

अन्तराऽनुपपत्त्यैव ततस्तत्रान्यकल्पना ।। २४३ ।।

अतस्तवैष दृष्टान्तो दृष्टान्तस्त्वदकौशले ।

यद्बाह्यव्याप्तिवैरेण श्रुत्युक्तं त्वं जिहाससि ।। २४४ ।।

सुरोत्तमटीका

न अभिमतं न । तत्र यागस्वर्गयोर्मध्ये ।।२४३,२४४।।

सत्यप्रमोदटीका

जिहाससि इत्यनेन नास्माकं परस्येव श्रुत्युक्तत्यागः इति ज्ञापितम् । यागरूपकरणस्य व्यापारतयैवापूर्वकल्पनात् । विस्तरः तर्कताण्डवे ‘स्वमतेऽपूर्वस्य कल्प्यत्वसमर्थनभङ्गे’ ।। २४४ ।।

युक्तिमल्लिका

येयं बाह्या च सन्दिग्धा स्खलद्व्याप्तिसहोदरी ।

श्रुतिसूत्रामतां तां तु जरद्वाराङ्गनां त्यज ।। २४५ ।।

सुरोत्तमटीका

या इयं व्याप्तिः । बाह्या श्रौतार्थानुपपत्त्याऽप्राप्ता किंतु श्रुतिबहिर्भूतेत्यर्थः । स पक्षाभावात् संदिग्धा । स्खलद्व्याप्ती यज्ज्ञानं तदनित्यं यत्सुखं तदनित्यमिति व्याप्ती । तयोस्सहोदरी । ते यथा स्वकपोलकल्पिते तथा इयमपि स्वकपोलकल्पितेत्यर्थः । तत्कुलपरंपराप्राप्तत्वात् खण्डित-व्रतत्वाच्च जरद्वाराङ्गनामित्युक्तम् ।। २४५ ।।

सत्यप्रमोदटीका

इयं अर्थापत्तिः । बाह्या अन्यथैव सत्यत्वेनैवोपपन्ना । सन्दिग्धा आक्षेपकस्य प्रमितत्वनिश्चयशून्या । स्खलदिति आभाससमान-योगक्षेमा । श्रुतिसूत्रामता प्रमाणविरुद्धमाक्षिपन्ती । व्यभिचारशीलत्वात् वाराङ्गना । अङ्गविकलत्वात् मिथ्यात्वप्रसूतियोग्यताविकलत्वात् जरती ।। २४५ ।।

अपि च सर्वोत्पत्तिमन्निमित्तकारणमीश्वरज्ञानं दैनंदिन-त्रैलोक्यनाशस्यापि कारणमिति तवापि मतम् । अज्ञाननिवृत्तेरत्र प्रसङ्गोऽपि न । अतोऽपि ज्ञानमज्ञानस्यैव निवर्तकमिति व्याप्तिरनुपपन्नेत्याह ।। किञ्चेति ।। २५२–२५४ ।।

सत्यप्रमोदटीका

‘‘नन्वीश्वरज्ञानेन प्रपञ्चस्य निवृत्तिस्त्वयाऽपीष्यत एव । अन्यथा तस्य संहारकर्तृत्वानुपपत्तेः ज्ञानादिमत एव कर्तृत्वात् । सत्यम् । नैवं ज्ञाननिवर्त्यत्वं परस्याभिप्रेत् । अपि तर्हि अज्ञानोपादानकस्य समाने विषये विरोधिना ज्ञानेनोपादाने निवृत्ते स्वयमेव विलपनम्’’ इति सुधोक्तवर्त्मना दूषयति किञ्चेति ।। नेति । अज्ञानिनां संसारिणामनुवृत्तेः ।। २५२–२५४ ।।

युक्तिमल्लिका

किञ्च साक्षाज्ज्ञाननाश्यं भवत्वज्ञानमेव ते ।

पारंपर्येण तन्नाश्यं ततोऽन्यच्च भवेत्किल ।। २५५ ।।

न चेज्ज्ञानविनाश्यत्वं कथ्यते जगतः कथम् ।

परंपरानाशकं च द्विविधं भुवि दृश्यते ।। २५६ ।।

ज्ञानस्य भक्तिजनकत्वं भक्तेश्च बन्धनाशकत्वं सुप्रसिद्ध-मित्याह ।। भक्तिश्चेति ।। २६३,२६४ ।।

सत्यप्रमोदटीका

ज्ञानस्य प्रसादसाधनभक्तिजनकत्वमपि सार्वजनी-नानुभवसिद्धम् । स्मृतिसिद्धं चेत्याह प्राहुरिति । ‘ध्यायतो विषयान्पुंसः सङ्गस्तेषूपजायते’ इति स्मृतेः ।। श्रूयते ‘भक्तिरेवैनं नयति’ इति भाष्यो-दाहृतश्रुतौ । मानवाः प्रभवः राजादयः ।।२६३,२६४ ।।

युक्तिमल्लिका

न सा ज्ञानं सैव बन्धं छिन्द्याच्चेत्किं गतं तव ।

तत्सर्वविप्लवायोक्ता प्रक्रिया विक्रियैव ते ।

अतोऽप्यसङ्गतैवाभून्मिथ्यात्वप्रस्तुतिस्तव ।। २६५ ।।

सुरोत्तमटीका

सा भक्तिः । सैव भक्तिरेव । तत् तस्मात् । असङ्गता सूत्रासङ्गता ।। २६५ ।।

सत्यप्रमोदटीका

किं गतं तव त्वदभिमतव्याप्तेरहानेः । असङ्गतैव अन्यथैवोपपन्ना । प्रसादनिवर्त्यनिगडबन्धे सत्यत्वस्यैव दर्शनात्

।। २६५ ।।

युक्तिमल्लिका

अथ ज्ञानेन सत्यस्य नाशे ब्रह्मापि नंक्ष्यति ।

तेन नाश्यत्वघटकं मिथ्यात्वं यदि कथ्यते ।। २६६ ।।

तर्हि मिथ्यार्थनाशे स्याच्छशशृङ्गस्य नाशनम् ।

तेन नाश्यत्वघटिकां ब्रूमो बन्धस्य सत्यताम् ।। २६७ ।।

कार्यता घटादौ । अकार्यता आकाशादौ । ‘अविनाशि तु तद्विद्धि येन सर्वमिदं ततम्’ इत्युक्तेः । ध्वंसे अपवादादाह क्वचिदिति ‘न हि सहस्राक्षोऽपि क्षयं क्षेप्तुं क्षमः’ इति वचनात् ।। नाशवान् प्रमित इति शेषः । तत् नाशके प्रमाणाभावात् ।।२७१,२७२ ।।

युक्तिमल्लिका

यच्च दृष्टबलाज्ज्ञानं सत्यबन्धनिवर्तकम् ।

इत्युक्ते नीलविज्ञानान्नैल्यादेर्न निवर्तनम् ।। २७३ ।।

दृष्टं ततो दृष्टबलं कथं स्यादिति चोदितम् ।

तच्च जात्युत्तरं मन्ये नैव जातिमदुत्तरम् ।। २७४ ।।

सुरोत्तमटीका

यच्च परेण ज्ञानस्य सत्यबन्धनिवर्तकत्वं दृष्टबलाद्वा श्रुतिबलाद्वेति विकल्प्याद्ये दूषणमुक्तं नीलज्ञानान्नीलादिनिवृत्तेरदृष्टत्वादिति । तदनूद्य दूषयति ।। यच्चेति ।। जात्युत्तरम् । स्वव्याघातकत्वात् । तदेव विशदयति ।। यत इति ।। २७३,२७४ ।।

सत्यप्रमोदटीका

विवरणकारोक्तमनूद्य सुधाऽनुरोधेन दूषयति यच्चेति । निवर्तनं न दृष्टमित्युत्तरेणान्वयः । जात्युत्तरं युक्ताङ्गहीनेन प्रत्यवस्थानात् स्वव्याघातकरम् ।। २७४ ।।

यथैव नृपतेर्दृष्ट्या भूयो भूयो निवृत्तिमान् ।

बन्धो दृष्टो भटाद्येषु तथा भगवदीक्षणम् ।

बन्धस्य शिक्षकं दृष्टं भूयोभूयश्शुकादिषु ।। २७९ ।।

अतो व्याप्तिमतो ब्रह्मज्ञानात्सत्यभवच्युतौ ।

साधितायां व्याप्तिशून्यनीलनीलधियोरपि ।। २८० ।।

नाश्यनाशकताचोद्यं कथं हृद्यं भवेत्सताम् ।

तस्मान्मिथ्यात्वकथनं न कथञ्चन सङ्गतम् ।। २८१ ।।

सुरोत्तमटीका

सामान्यतो दृष्टान्तद्वयमुक्त्वाऽन्तरङ्गमपि दृष्टान्तमाह ।। यथैवेति ।। सुहृद्दर्शनात् गुरुदर्शनात् राजदर्शनाच्च नाश्यतया व्याप्यस्य नाश-दृष्टेर्भगवद्दर्शनादप्यतीतानन्तभक्तेषु भूयो भूयो भगवद्दर्शननाश्यतया व्याप्तबन्धस्य भक्तान्तरेऽपि सत्यस्यैव निवृत्तिर्दृष्टबलादेवोच्यत इति मयापि वक्तुं शक्यत्वात् समं समाधानम् । नीलज्ञानस्य नीलनिवर्तकतया क्वाप्यदृष्टस्य तदनिवर्तकत्वे निवर्तकतया दृष्टस्याप्यनिवर्तकत्वं शङ्कमानः अमेध्यस्य भोज्यत्वादर्शनाद्दृष्ट-मप्यन्नस्य भोज्यत्वं त्यजन्क्षुधितो म्रियेत । अतो न वचनतस्स्वव्याहतिमात्रं किन्तु स्वदेहव्याहत्यापि स्वव्याहतिरिति भावः ।। २७९–२८१ ।।

सत्यप्रमोदटीका

‘यथा दृष्ट्या प्रसन्नः सन् राजा बन्धापनोदकृत् । एवं दृष्टं स भगवान् कुर्याद्बन्धविभेदनमि’ त्यनुव्याख्यानमनुरुध्याह यथैवेति । शुकादिषु ‘बहवो ज्ञानतपसा पूता मद्भावमागता’ इत्युक्तमुक्तेषु ।। नील-नीलधियोरपीति । ज्ञानेन सत्यभूतः तद्विषयो निवर्तते इति व्याप्त्यभावात् । सूत्रे तदनुक्तेश्चेति भावः । न सङ्गतमिति । प्रयोजनाक्षिप्तं न भवतीति भावः

पूर्वविकल्पोत्तरमनुवदन्नुत्तरविकल्पस्याप्युत्तरमाह ।। श्रेष्ठेति ।। व्याप्तिबलाद्धि श्रुतेरर्थप्रच्यावने श्रुतिबलं न स्यात् । व्याप्तेश्चोक्त-विधया उच्छेदे यथाश्रुतश्रुत्यर्थे बाधकाभावात् श्रुतिबलं चास्तीति भावः

।। २८५ ।।

सत्यप्रमोदटीका

श्रेष्ठेष्टः प्रसन्नः प्रभुः । दुर्व्याप्तीति । ज्ञानमज्ञानस्यैव निवर्तकमिति विशेषव्याप्तिरिति बलीयस्त्वेनाभिमतेत्यर्थः । उच्छित्त्या सुबहुत्र व्यभिचारप्रदर्शनेन दूषणेनेन । मानबलं व्याप्तिविरोधशून्यानां ‘दृष्ट्वैव तं मुच्यते’ इत्यादिनिरवकाशागमानां बलम्

किं च चित्रावयविग्रन्थस्य प्रस्तावोऽप्यस्मान्प्रत्यसङ्गत इत्याह ।। सत्यमिति ।। दृष्टोऽस्ति क्वचित्क्वचिद्दृष्टोऽस्ति । नीलज्ञानेन नैल्या-नाशकथा सर्वं सत्यं वस्तु स्वस्वज्ञानेन निवर्तत इति कश्चिदुन्मत्तो वदति चेत्तं प्रति कथनीया स्यात् । सति कल्पके सत्यमपि वस्तुक्वचित्क्वचिज्ज्ञानेनापि निवर्तितुमर्हतीति वदन्तं प्रति नीलज्ञानानैल्यमपि नश्येदिति वचनमसङ्गतत्वात् वक्तुरास्य नैल्यायैव स्यादिति भावः ।। २८८,२८९ ।।

सत्यप्रमोदटीका

अनुक्तानुपालम्भोऽपि दोषः परस्येत्याह सत्यमिति । सर्वं इति । विरोधि वा भवतु मा वा इत्यसङ्कोचेनेति भावः । इति वक्तरीति । ज्ञानं, स्वविषयं सर्वं सत्यं निवर्तयतीत्येवं यदि नाम यः कोऽपि ब्रूयात् तं प्रतीत्यर्थः । वार्ताप्रस्ताव इति । वार्तामात्रमेव । वस्तुतस्तं प्रत्यपि त्वदुक्त-दूषणस्यानवकाश एवेति भावः । ज्ञानेनाज्ञानस्य आरोपितस्य वा निवृत्तिरिति त्वत्पक्षेऽपि उक्तविकल्पदोषप्रसरात् । विस्तरोऽत्र न्यायामृते ज्ञाननिवर्त्यत्वभङ्गे । ‘एकमेवहि चित्रं नाम रूपमाश्रयव्याप्यवृत्तीति पदार्थविदः’ इति सुधोक्त-दोषाच्च ।। सत्यस्यापि विरोधिन इत्युपस्कारः । नैल्यानाशायेति । पराभव-प्राप्तमुखगतनैल्यस्य अनपगमायेत्यर्थः ।। २८८,२८९ ।।

युक्तिमल्लिका

ज्ञानात्स्वविषयस्तस्य धर्मो वा तद्विरोधि वा ।

निवर्तते स्वाश्रयस्थमुभयस्थमथापि वा ।। २९० ।।

इति पृष्ट्वा परो यत्तु दूषयामास दूषणैः ।

अनुक्तोपालंभनेन तत्स्वात्मानं हि दूषयेत् ।। २९१ ।।

सुरोत्तमटीका

असङ्गतिमेव स्पष्टयति ।। ज्ञानादित्यादिना ।। स्व-विषयः ज्ञानविषयः । तस्य विषयस्य । तद्विरोधि विषयगतधर्मविरोधि । स्वाश्रयस्थं निवर्तते वा उभयस्थं निवर्तते वेति पूर्वक्रियावृत्त्या योजनीयम् । तद्ग्रन्थस्थसकलविकल्पानामुदाहरणमिदम् । दूषणैः नीलज्ञानेन नीलस्य नील-गुणस्य तद्विरुद्धपीतगुणस्य चानिवृत्तेरात्मगतधर्मादेरनिवृत्तेरात्मविषयसम्बन्धस्य चानिवृत्तेरित्यादिदूषणैः । अनुक्तोपालम्भेन अनुक्तोपालम्भाख्यनिग्रहस्थानेन । तद्दूषणम् । परानुक्तप्रमेयस्यैव विकल्प्य दूषितत्वेन स्वाकौशलद्योतकमित्यर्थः ।। २९०,२९१ ।।

सत्यप्रमोदटीका

परोक्तान्सर्वविकल्पाननुवदति ज्ञानादिति ।। सर्वेऽपि परानुक्ता एवेत्याह तदिति ।। २९०,२९१ ।।

युक्तिमल्लिका

किं ब्रह्मज्ञानतो ब्रह्म तद्धर्मस्तदिद्वषोऽसुराः ।

जीवत्वं वा ब्रह्मजीवभेदो वा द्वित्वमेतयोः ।

निवर्त्यत इति ब्रूते त्वदग्रे कोऽपि मानुषः ।। २९२ ।।

सुरोत्तमटीका

अनुक्तत्वमेव दर्शयति ।। किं ब्रह्मज्ञानत इति ।। तद्धर्मः ब्रह्मधर्मः सार्वज्ञादिः । तद्द्विषः ब्रह्मद्विषो ब्रह्मधर्मद्विषश्च । विषय-विषयधर्मतद्विरोधिनां सङ्ग्रहोऽयम् । जीवत्वमिथ्याश्रयनिष्ठधर्मग्रहणम् । एतयोः ब्रह्मजीवयोः द्वित्वमित्युभयगतस्योदाहरणम् ।। २९२ ।।

सत्यप्रमोदटीका

उपपादयति किमिति । असुरा इति पर्यन्तं विषय-गतपक्षस्य अनुक्तत्वम् । जीवत्वं ब्रह्मप्रतियोगिकजीवधर्मिको भेद इति आश्रयगतपक्षस्य, द्वित्वमित्यनेनोभयगतपक्षस्य च अनुक्तत्वमुपपादितम् ।। २९२ ।।

युक्तिमल्लिका

किन्तु ज्ञानविनाश्यत्वं यस्य मानेन मीयते ।

तदज्ञानातिरिक्तं च नश्यज्ज्ञानेन दृश्यते ।। २९३ ।।

सुरोत्तमटीका

तत् ज्ञाननिवर्त्यतया प्रमितम् । ज्ञानेन नश्यदिति सम्बन्धः ।। २९३ ।।

सत्यप्रमोदटीका

यथाप्रमाणं सत्यस्यापि विरोधिनो ज्ञानेन नाश इति पक्षे न कोऽपि दोष इत्याह किं त्विति । दृश्यते इत्यस्य इतीत्युत्तरेणान्वयः ।।२९३।।

युक्तिमल्लिका

उत्तरज्ञानतः पूर्वज्ञानस्य विनिवर्तनात् ।

प्रमया भ्रमनाशाच्च सूर्यादीनां च दर्शनात् ।। २९४ ।।

दुरितध्वंसदृष्टेश्च सुहृद्दर्शनतो नृणाम् ।

चिन्ताज्वरादिनाशस्य दृष्टत्वात्तत्र तत्र च ।

इति ब्रूते परस्तत्र कुचोद्यावसरः क्व ते ।। २९५ ।।

सुरोत्तमटीका

कुचोद्यं कुत्सितविकल्पः । तस्यावसरः ।।२९४,२९५।।

सत्यप्रमोदटीका

भ्रमेति । तस्य सत्यत्वं च एतावन्तं कालं मम भ्रम आसीदित्यनुभवेन सिद्धिमिति भावः ।। २९४,२९५ ।।

युक्तिमल्लिका

त्वदुक्तदूषणानां च व्रणं विवरणव्रणे ।

द्रष्टव्यं विस्तरभयान्नेह तच्च वितन्यते ।। २९६ ।।

सुरोत्तमटीका

दूषणानां विकल्पदूषणानाम् । तद्दूषणदूषणम् ।।२९६।।

सत्यप्रमोदटीका

व्रणं दूषणम् ।। २९६ ।।

युक्तिमल्लिका

किञ्चैवमपि ते बन्धमात्रस्याज्ञानकार्यता ।

अस्तु सर्वस्य जगतो मिथ्यात्वं तु कुतो वद ।

न हि सर्वस्य च ज्ञानान्नाशः सूत्रेण सूत्रितः ।। २९७ ।।

सुरोत्तमटीका

अपि चैवमपि ब्रह्मज्ञानाद्बन्धमात्रनिवृत्तिश्रवणात् तस्यैवाज्ञानकल्पितत्वं स्यात् । सर्वस्य जगतोऽज्ञानकल्पितत्वकथायाः का सङ्गतिरित्याह ।। किञ्चेति ।। २९७ ।।

सत्यप्रमोदटीका

एवं सौत्रप्रयोजनाक्षिप्ततया । अस्त्विति अभ्युपगमः । सर्वस्य बन्धातिरिक्तस्य ।। २९७ ।।

युक्तिमल्लिका

अधिकार्यादिसद्भावाद्गुरुशिष्यादिसंभवात् ।

वक्तृश्रोतृमनोदेहगेहादेरनुपद्रवात् ।। २९८ ।।

स्वयोग्यदेशकालान्नसद्भावात्फलसंभवात् ।

मीमांस्यवेदसद्भावान्मीमांसाशास्त्रसंभवात् ।। २९९ ।।

कार्यैव ब्रह्ममीमांसा सदेत्यादावसूत्रयत् ।

यस्सूत्रकारस्स जगन्मिथ्यात्वं नैव मन्यते ।। ३०० ।।

सुरोत्तमटीका

न केवलं सूत्रे जगन्निवृत्तेरश्रवणमात्रम् । किंत्वधिकार-सम्पत्तेरानन्तर्यार्थकाथशब्देन जगत्सत्यत्वमपि सूत्राभिप्रेतमित्याह ।। अधिकारीति ।। २९८–३०० ।।

सत्यप्रमोदटीका

जिज्ञासाकर्तव्यत्वे हेतुत्वेन सूत्रितानां अधिकार्यादीनां सत्यत्वमेव सूत्रकृदभिप्रेतं अन्यथाऽसिद्ध्यापत्तेरित्याह अधिकार्यादीति

।। २९८–३०० ।।

युक्तिमल्लिका

जगज्जन्मादिहेतुत्वं यः प्रदीपमदीपयत् ।

स्वदत्तदीपतैलस्याभावं स मनुते कथम् ।। ३०१ ।।

सुरोत्तमटीका

द्वितीयसूत्रार्थपर्यालोचनयापि जगत्सत्यत्वमेव सूत्रकार-स्याभिमतमित्याह ।। जगदिति ।। लक्षणस्यार्थनिर्णायकत्वात्प्रदीपमित्युक्तम् । जगतोऽभावे जगत्कारणत्वस्याप्यभावप्रसङ्गात् दीपतैलस्येत्युक्तम् ।। ३०१ ।।

सत्यप्रमोदटीका

प्रदीपं लक्षणम् । वस्तुस्वरूपप्रकाशकत्वात् । तैलस्य तत्सत्यत्वस्य । तैलेन विना दीपस्येव, सत्यत्वेन विना जन्माद्यष्टकानुपपत्तेः ।। ३०१ ।।

युक्तिमल्लिका

अन्त्यावयविनो नाशः पूर्वं घटविनाशने ।

कपालं तदुपादानं किं नश्यति तदा वद ।। ३०२ ।।

कार्यात्मना विनष्टोऽसौ घटः कारणरूपतः ।

अस्त्येवेति मतं सर्वे पूर्वेऽङ्गीकुर्वते तव ।। ३०३ ।।

सुरोत्तमटीका

किञ्च नदीमुभयतो वाहामित्यादिप्रमाणबलाद्विपर्ययेण लयं वक्ष्यन्सूत्रकारः उपादाननाशप्रक्रियया जगन्नाशं नाभिप्रैति । किंत्वन्त्या-वयविनामेव प्राङ्नाशः ततस्तदुपादानस्येत्येवाधोधः क्रमेण प्राथमिकोपादाने प्रकृतौ विकृतिनाशस्य पर्यवसानं वदति । मूलप्रकृतेस्त्वनाद्यनन्तजग-न्मूलोपादानभूतायाः प्रकृतित्वादविनाश एव श्रुतिसूत्रादीनामभिमतः । एवं चोपादाननाशद्वारा जगन्नाशाभावाच्च न ज्ञाननिवर्त्यत्वाख्यं मिथ्यात्वं जगती-त्याह ।। अन्त्येति ।। ३०२,३०३ ।।

सत्यप्रमोदटीका

उपाद्यज्ञाननाशे उपादेयबन्धो विनश्यतीति त्वत्प्रक्रिया लोकदृष्टिविरुद्धा । वैपरीत्यस्यैव दर्शनादित्याह अन्त्यावयविन इति ।। त्वत्सिद्धान्तविरुद्धाचेत्याह तव पूर्वे अङ्गीकुर्वते इति । अन्यथा स्वाप्नपदार्थ-नाशेऽपि तदुपादानाद्युपलब्धिः स्यादिति तदापादनविरोधः ।। ३०२,३०३ ।।

युक्तिमल्लिका

कपालस्य तु नाशे तु घटस्यात्यन्तनाशनम् ।

रूपद्वयेनापि नाशात्पुनः कारणरूपतः ।

कपालानामेव सत्ता घटवार्ता गता तदा ।। ३०४ ।।

एवं प्रकृतिपर्यन्तं नाशोधोऽधः क्रमात्किल ।

भूभूधरादेरप्येवमेव नाशं विदुर्बुधाः ।। ३०५ ।।

इमां प्रलयमर्यादां वदन्त्यखिलवादिनः ।

एवञ्चोपादाननाशात्कार्यनाशः कदा वद ।। ३०६ ।।

सुरोत्तमटीका

रूपद्वयेन कार्यरूपेण साक्षात्स्वकारणरूपेण च ।। ३०४–३०६ ।।

सत्यप्रमोदटीका

तुशब्देन पश्चान्नाशपक्षं व्यवच्छिनत्ति । पूर्वमेव नाश इत्यर्थः । अत्यन्तेत्यस्यैव व्याख्यानं रूपद्वयेनापीति । तदा कारणरूपतः तत्ता इति घटवार्ता गता इत्यन्वयः । किन्तु कारणरूपतः कपालानामेव सत्ता इति वार्ता अवशिष्यते इति आवृत्त्या योज्यम् ।। अधोऽध इति । ‘नदी-मुभयतोवाहामि’ ति भगवते ‘विपर्येण तु क्रमो लयेऽत उपपद्यते च’ इति सूत्रे च तथोक्तेरिति भावः

।। ३०४–३०६ ।।

युक्तिमल्लिका

तस्मादनादितोऽनन्तब्रह्माण्डानां लये लये ।

अज्ञानच्छेदतश्छेदो न द्वेधाऽपीति धीर्मम ।

अद्याप्यज्ञानावशिष्टेर्नष्टेश्चोक्तविधत्वतः ।। ३०७ ।।

यस्ते सर्वलयो मुक्त्यै तत्राप्येष लयक्रमः ।

पृथिव्यप्सु विलीना स्यात्तास्तेजस्यनिले च तत् ।। ३०८ ।।

स व्योमि्न तदहङ्कारे महत्तत्त्वे स लीयते ।

तन्मायायां सा च मायाऽज्ञाने लीना भवेत्तव ।। ३०९ ।।

मम तु प्रलये सर्वा विकृतिः प्रकृतिं विशेत् ।

सा च प्रकृतिरेवास्या लयो नेति परं मतम् ।

एवञ्चाज्ञाननाशेन नाशो देशान्तरं गतः ।। ३१० ।।

सुरोत्तमटीका

द्वेधा विपर्ययेण तु लय इति सूत्रे उपादाननाशद्वारा जगन्नाशस्याप्रस्तुतत्वात् । अज्ञाननाशद्वारा नाशस्य सुतरामभावाच्च । द्वेधेत्य-स्याभिप्रायान्तरमाह ।। अद्यापीति ।। अनादिकालतो जगतः कल्पे कल्पे विनष्टत्वात् अज्ञानस्य चाद्याप्युर्वरितत्वादित्यर्थः । छेदो जगन्नाशः ।। ३०७–३१० ।।

सत्यप्रमोदटीका

न द्वेधाऽपीति । अज्ञानस्योपादानत्वाभावात् उपा-दानस्य पूर्वमनाशाच्चेति भावः । अभिप्रायान्तरमाह अद्यापीति पूर्वकल्पीय-जगन्नाशेऽपि । अज्ञानावशिष्टेः अन्यथेदानीं तदुपादानकसंसारानुपलम्भः स्यादिति भावः । उक्तविधत्वतः अधोऽधः इति पूर्वोक्तविधत्वतः ।। ते मुक्त्यै निष्प्रपञ्चताऽऽपत्त्यै । मम तु परान्तकाले । एषः क्ष्माम्भोनलानिलेत्यादि-स्मृत्युक्तः ।। मायायां प्रकृतौ । अज्ञाने इति । प्रकृतेरपि अज्ञानकार्यत्वोप-गमादिति भावः ।। विकृतिः कार्यजातम् । विशेत् तदात्मना अवतिष्ठते । अस्याः प्रकृतेर्लयो न । ‘नासतो विद्यतेऽभावः’ इति परं मतं गीतासंमतम् । असतः कारणस्य प्रकृतेः अभावः प्रागभावः प्रध्वंसश्च न विद्यते इति तद्वाख्यानात् ।। ३०७–३१० ।।

युक्तिमल्लिका

भूयश्चान्ते विश्वमायानिवृत्तिरिति हि श्रुतिः ।

अतो न लौकिकी नापि वैदिकीऽयं स्थितिस्तव ।। ३११ ।।

सुरोत्तमटीका

तदभिमतश्रुत्यैव जगन्नाशोत्तरकालमज्ञाननाशं प्रतिपाद-यति ।। भूय इति ।। विश्वमाया विश्वोपादानभूतमाया । तस्याश्चान्ते निवृत्ति-श्रवणात् तन्नाशोत्तरकाले जगन्नाशस्त्वयापि वक्तुं न शक्यत इति भावः ।। ३११ ।।

सत्यप्रमोदटीका

श्रुतिरपि अन्ते एवाज्ञाननाशं श्रावयतीत्याह भूय इति ।। ३११ ।।

युक्तिमल्लिका

त्वत्प्रक्रियालयव्याप्ता यस्मात्सर्वे महालयाः ।

तत्सूत्रसूत्रितार्थाख्यरत्नमालापकर्षणम् ।

यः करोति नराकारो वानरस्स न संशयः ।। ३१२ ।।

विपर्ययेण तु लयं यस्सूत्रे सूत्रयिष्यति ।

सोऽधुनोपादाननाशात्कार्यनाशं न बोधयेत् ।। ३१३ ।।

सुरोत्तमटीका

त्वत्प्रक्रियालयव्याप्ताः त्वत्प्रक्रियाया लयेन नाशेन वैपरीत्येनेत्यर्थः । व्याप्ताः सर्वेऽपि महालयाः । सृष्टिवैपरीत्येनैव लयो न त्वेकोऽपि लयस्त्वदुक्तरीत्या उपादाननाशद्वारेत्यर्थः । यथा महालयश्राद्धं लयव्याप्तं तथेति सूचनाय महालया इत्युक्तम् । सूत्रसूत्रितार्थः ज्ञानस्यैव बन्धनिवर्तकत्वम् ।। ३१२,३१३ ।।

सत्यप्रमोदटीका

तव प्रक्रियाया लयेन वैपरीत्येनैव व्याप्ताः सर्वे महालयाः । यथा महालयश्राद्धं लयव्याप्तं तथेति ध्वनिः । वानर इति अव्यवस्थितचित्तः इत्यर्थः । तदुक्तमभियुक्तैः ‘मणिस्रजं वा प्लवगोऽव्यवस्थः’ इत्यादि ।। ३१२,३१३ ।।

युक्तिमल्लिका

अर्थस्यास्यानर्थदस्य तस्मात्सूत्रं न सूचकम् ।

त्रिलोकीसूचको यस्ते गुरुरास्ते स सूचकः ।। ३१४ ।।

सुरोत्तमटीका

त्रिलोकीसूचकः त्रिलोक्याः पैशुन्यकारी ।। ३१४ ।।

सत्यप्रमोदटीका

तस्मात् तदुक्तार्थापत्तेः सर्वदोषावकुण्ठितत्वात् । अस्य जगन्मिथ्यात्वरूपस्य । अनर्थदस्य परतत्वप्रद्वेषपर्यवसायित्वेन तमः-फलकस्य । सूचकं आक्षेपकम् । सूचकः पिशुनः । सूचकः साधनदुरुप-क्रमवान् ।। ३१४ ।।

युक्तिमल्लिका

अज्ञानकार्यता चास्य समस्तस्य न युज्यते ।

यद्यज्ञानमुपादानं वृत्त्याऽज्ञाननिवर्तने ।

तदुपादेयकार्यस्य ह्यनिवृत्तिः कथं वद ।। ३१५ ।।

सुरोत्तमटीका

तद्रीत्यैव जगतोऽज्ञानानुपादानकत्वं च समर्थयते ।। अज्ञानकार्यतेति ।। ३१५ ।।

सत्यप्रमोदटीका

वृत्त्या चरमवृत्त्या । त्वद्रीत्या ‘तत्त्वमसि’ वाक्य-श्रवणोत्थया । अनिवृत्तिः इदानीमपि संसारोपलम्भादिति भावः ।। ३१५ ।।

युक्तिमल्लिका

घटवृत्त्या घटाज्ञाननाशे न हि घटक्षयः ।

तवाप्यस्ति मते तस्मात्तदुपादेयतापि न ।। ३१६ ।।

सुरोत्तमटीका

घटक्षयो नास्ति हीति सम्बन्धः ।। ३१६ ।।

सत्यप्रमोदटीका

व्यावहारिकं घटं प्रति ब्रह्मैवाधिष्ठानम् । ब्रह्माज्ञानमेव चोपादानमिति परस्याभ्युपगमः । घटवृत्त्या घटाज्ञाननाशेऽपि घटस्यानाशा-दित्याह घटेति । नाशे नेति पदच्छेदः ।। ३१६ ।।

युक्तिमल्लिका