हनुमद्भीमसंज्ञौ द्वौ प्रसिद्धौ विष्णुकिङ्करौ

मध्वस्यवायोस्तृतीयावतारत्वेश्रुतयः

युक्तिमल्लिका

हनुमद्भीमसंज्ञौ द्वौ प्रसिद्धौ विष्णुकिङ्करौ ।

अतस्तृतीयोऽपि कश्चिद्भवेद्भक्तधुरन्धरः ।। ६८४ ।।

सुरोत्तमटीका

युक्त्यन्तरं चाह ।। हनुमदिति ।। प्रथमद्वितीयावतारयो-र्विष्णुकिंकरतया रामायणभारतादौ प्रसिद्धत्वात्तृतीयोऽप्यवतारो विष्णुभक्ति-धुरन्धरो भवेत् । अतः अतोऽपि तत्ववाद्युदितो मध्वाचार्य एवासाविति भावः

।। ६८४ ।।

सत्यप्रमोदटीका

उक्तं प्रमेयं हृद्यस्निग्धाभिः युक्तिमालाभिरलङ्करोति हनुमदिति । भवेत् स्वभावस्यानपायात् ‘प्रवर्धतां भक्तिरलं क्षणे’ इति प्रार्थनाच्च ।। ६८४ ।।

युक्तिमल्लिका

पूर्वौ द्वौ हरिसेनायाः सेनान्यौ यन्मतौ सताम् ।

अतस्तृतीयोऽपि सोयं वैष्णवाग्रेसरो भवेत् ।। ६८५ ।।

सुरोत्तमटीका

पूर्वं विष्णुकिंकरत्वबलात् तृतीयो मध्वाचार्य इत्युक्तम् । इदानीं वैष्णवसेनानायकत्वबलादपि स एव तृतीय इत्याह ।। पूर्वाविति ।। हरिसेनायाः कपिसेनायाः पाण्डवसेनायाश्च यद्यस्मात् ।। ६८५ ।।

सत्यप्रमोदटीका

‘युद्धमखे आध्वर्यवं चक्रे’ इति ‘अस्मिन्युद्धे भीमसेन त्वयि भारः समाहितः’ इति चोक्तेः सेनान्यौ इत्युक्तम् । अग्रेसरः सेना-प्रेरकः । ‘तदा तदाननाम्भोजाद्वृत्तोपन्यासभारती । सेना सेनाग्रहाद्दिव्याच्छि-बिरादिव निर्ययौ’ इत्युक्तेः ।। ६८५ ।।

युक्तिमल्लिका

त्रेतायां द्वापरे चैव तौ द्वौ वायुकुमारकौ ।

तत्तृतीयः कलौ च स्याद्युक्त्या वायुकुमारकः ।

यौक्तस्य यस्य सुजनप्रसिद्धिर्मध्वतां दिशेत् ।। ६८६ ।।

सुरोत्तमटीका

युक्त्यन्तरं चाह ।। त्रेतायामिति ।। तौ हनुमद्भीमौ । तत्तस्मात् । कलौ च कलियुग एव । यौक्तस्य उक्तयुक्तिबलात् कलियुगे आगतस्य सुजनप्रसिद्धिः तत्ववादिजनप्रसिद्धिः । कलियुगस्थवाय्ववतारः तत्ववाद्याख्यशिष्यप्रसिद्ध्या मध्वाचार्य एव भवेदिति भावः ।। ६८६ ।।

सत्यप्रमोदटीका

वायोर्युगत्रयेऽवतारा इति प्रमितम् । अतः कलौ मध्व एव सः अन्यस्यानाशङ्कितत्वादसम्भवाच्चेत्याह तदिति

।। ६८६ ।।

युक्तिमल्लिका

बलकार्येषु यो विष्णोः साचिव्यमकरोन्मरुत् ।

हनूमदादिरूपेण ज्ञानकार्येऽपि स प्रभोः ।

व्यासरूपस्य सचिवीभावमर्हति नापरः ।। ६८७ ।।

सुरोत्तमटीका

युक्त्यन्तरेणापि तृतीयो वाय्ववतारो मध्व एव भवे-दित्याह ।। बलेति ।। सः मरुत् ।। ६८७ ।।

सत्यप्रमोदटीका

‘रामकृष्णादिरूपेषु बलकार्यो जनार्दनः । दत्तव्यासादिरूपेषु ज्ञानकार्यः’ इति प्रथितिः । अतः कलौ व्यासस्य ज्ञानकार्ये प्रधानाङ्गं दुर्भाष्यसन्तमससन्ततिनिरासकस्य सूत्रभाष्यस्य प्रणयनेन साचिव्य-धुरन्धरः एष एव संसिध्यतीत्याह नापर इति ।। ६८७, ६८८ ।।

युक्तिमल्लिका

बलकार्ये सहायौ तौ प्रभोर्दानवमर्दनौ ।

ज्ञानकार्ये सूत्रकृतो भाष्यकृद्धि सहायकृत् ।

अतोऽपि मध्वनामा यस्तृतीयो वायुनन्दनः ।। ६८८ ।।

सुरोत्तमटीका

प्रभोर्बलकार्ये सहायौ तौ हनुमद्भीमौ दानवमर्दनौ प्रभुर्यथा रावणशिशुपालादिदानवमर्दनः तद्वत्स्वयमपि प्रभुकार्यधुरन्धरत्वात् अक्षकुमारजरासन्धादिदानवमर्दनौ । एवं ज्ञानकार्ये सूत्रकृतो व्यासस्य सकलदुर्भाष्याणामन्ते सिद्धान्तीभूतश्रीमद्भाष्यकारो मध्व एव प्रभोः कार्ये एव धुरन्धरत्वात् तृतीयो वाय्ववतारो न्याय्य इति भावः

।।६८८ ।।

युक्तिमल्लिका

किञ्चाश्रमचतुष्कस्य धर्ममाचरतो गुरोः ।

प्रथमं तु वपुर्वर्णिवनिनोर्धर्ममाचरत् ।

द्वितीयं गृहिणो धर्ममाचरद्भीमसंज्ञितम् ।। ६८९ ।।

सुरोत्तमटीका

युक्त्यन्तरं चाह ।। किं चेति ।। आश्रमचतुष्कस्य ब्रह्मचारिगृहस्थवानप्रस्थयत्याख्याश्रमचतुष्कस्य । गुरोः मुख्यप्राणस्य । आश्रमचतुष्टयधर्ममाचरिष्यामीत्यवतीर्णस्य मुख्यप्राणस्येति भावः । प्रथमं वपुः हनुमदाख्यं वपुः । वर्णिवनिनोः ब्रह्मचारिवानप्रस्थयोः । जितेन्द्रियतया गायत्रीमन्त्रजपात् ब्रह्मचारी । कन्दमूलफलाद्याहारं कृत्वा वन एव निवसनात् वानप्रस्थः । एवं चाश्रमचतुष्टयधर्माचरणायावतारचतुष्टयाभावात् प्रथमावतार एव स्वसंकल्पपरिपूरणाय आश्रमद्वयधर्ममाचरितवानिति भावः ।। ६८९ ।।

सत्यप्रमोदटीका

वर्णिवनिनोः धर्मं ‘ख्यातस्तेऽग्य्रोवतारः सहित इह बहु ब्रह्मचर्यादिधर्मैः’ इत्युक्तेः । गृहिणो धर्मं वनेऽपि मुनीनामातिथ्यं सूदवेष-धारणेन परपाकवर्जनं अपात्रेषु दुर्योधनादिषु श्राद्धार्थमपि द्रव्यस्याप्रतिपादनं, ब्राह्मणे पात्रे रात्रावपि अप्रत्याख्यानेन तत्प्रतिपादनं इत्येवमादिकम् ।।६८९।।

युक्तिमल्लिका

तृतीयञ्च वपुर्युक्त्या यत्याश्रमधुरन्धरम् ।

भवेदवश्यं तद्वायोर्माध्वी तनुरभूद्बलात् ।। ६९० ।।

सुरोत्तमटीका

युक्त्या आश्रमत्वयुक्त्या । तत् वपुः । बलात् युक्ति-बलात् ।। ६९० ।।

सत्यप्रमोदटीका

यत्याश्रमधुरंधरं ‘पारिव्राज्याधिराजः’ ‘वराश्रमाचार- विशेषशिक्षणं विधित्सुरस्याचरितं निशामयन् । विशेषशिक्षां स्वयमाप्य धीरधीः यतीश्वरो विस्मयमायतान्तरं’ इत्युक्तेः ।। ६९० ।।

युक्तिमल्लिका

देवो वा दानवो वा स्याद्भाष्यकारो न मानवः ।

तत्र विष्णौ रता देवा दैत्या ब्रह्मशिवादिषु ।

अतोऽपि वैष्णवं भाष्यं देवमूलं न संशयः ।। ६९१ ।।

सुरोत्तमटीका

पुनरपि मध्वस्य वाय्ववतारत्वे इतरभाष्यकाराणां दानवरूपत्वे च युक्तिमाह ।। देवो वेति ।। मनुष्यमात्रस्य सुयुक्त्या वादयुक्त्या सकलशास्त्रनिर्णायकसूत्रे प्रवृत्त्ययोगात् । दानवानां तु देववत्सहजशक्त्य-भावेऽपि शिवादिविषयककुत्सिततीव्रतपादिना आहितशक्तिसम्भवेन प्रवृत्त्युप-पत्तेः । मानवानां तु उभयविधशक्त्योरभावान्न प्रवृत्तिरिति भावः । को वा भाष्यकारो दानव इत्यतो विवेकमाह ।। तत्रेति ।। आदिपदेन निर्गुणापरपर्यायं शून्यं गृह्यते । विष्णावेव निष्ठावन्तो देवाः, ततोऽन्यत्र निष्ठावन्तो दैत्या इति तावत्सिद्धम् । एवं च वैष्णवभाष्यकारी देवः अवैष्णवभाष्यकारी दानव इति कथं न सिद्ध्येदिति भावः ।। ६९१ ।।

सत्यप्रमोदटीका

देवः नैसर्गिकभगवदनुग्रहबलात् भगवदाज्ञया च । ‘आज्ञामन्यैरधार्यां शिरसि परिसरद्रश्मिकोटीरकोटौ कृष्णस्याक्लिष्टकर्मा दधदि’त्याद्युक्तेः । दानवो वा तामसतपसा लब्धरुद्रादिवरावेशासादिताऽऽ-हार्यशक्त्या । ‘वाग्मी बुभूषुः परितोषितेशः’ इत्युक्तेः । वैष्णवं विष्णूत्कर्ष-तात्पर्यकम् । देवमूलं देवोत्तमवायुरचितम् ।। ६९१ ।।

युक्तिमल्लिका

अयादवीं क्ष्मां करिष्य इत्येकः प्रतिशुश्रुवे ।

अन्यस्तु कृष्णं जग्रास योऽग्रसीत्सकलं जगत् ।। ६९२ ।।

सुरोत्तमटीका

किञ्च मायावादिनो निर्गुणब्रह्मण एव सत्यतां वदन्तः कृष्णस्य तदधीनजीवादेश्च विशिष्टपदार्थस्यात्यन्ताभावप्रतियोगित्वरूपमिथ्यात्वं वर्णयन्ति । इयं च प्रक्रिया कृष्णावतारे दैत्यकृतोद्यमपर्यालोचनया दैत्यमूलैव भवितुमर्हतीत्याह ।। अयादवीमिति ।। अयादवीं कृष्णसहितसकलयादव-रहिताम् । एकः साल्वः । अन्यः बकः जग्रास जिघांसया भक्षितवान् । यः कृष्णः अग्रसीत् स्वोदरे निक्षिप्य रक्षितवान् । तस्माज्जगदुदरं कृष्णं हन्तुकामो बकः कृष्णेन सह सकलजगदभावकरणे कृतोद्यम इति भावः । एवं च साल्वः कृष्णाभावम् उपलक्षणया सर्वजीवाभावं च कामयमानः बकस्तु कृष्णाभावं सकलजगदभावं च कामयमान इति भागवतप्रसिद्ध्या सिद्धम् ।। ६९२ ।।

सत्यप्रमोदटीका

‘असत्यमप्रतिष्ठं ये जगदाहुरनीश्वरं’ इति गीतायां जगतः ईश्वरस्य च स्वरूपापलापपरा असुरा इति निरणायि । ईदृश उद्यमः कृष्णाद्यवतारेषु दैत्येष्वेव दरीदृश्यते इत्याह एक इति । साल्वासुरः । अन्यः बकः । जगदुदरकृष्णग्राससाहसः जगत्स्वरूपनाशोद्देश्यक एव ।। ६९२ ।।

तृतीयं तु वपुः प्राह दशप्रमतिनामि सा ।

तच्च पूर्णप्रज्ञनाम समानार्थं प्रतीयते ।। ६९८ ।।

सर्वसाम्ये ‘दशेति सर्वमुद्दिष्टं सर्वं पूर्णमिहोच्यते । प्रज्ञा प्रमतिरुद्दिष्टा पूर्णप्रज्ञस्ततः स्मृतः’ इति पञ्चरात्रसंहिताप्रकारेण ।।७००।।

युक्तिमल्लिका

दशप्रमतिनामाऽन्यो यतो नास्ति जगत्त्रये ।

अर्थालाभेन शब्दोऽसौ पूर्णप्रज्ञं बलाद्भजेत् ।। ७०१ ।।

सुरोत्तमटीका

युक्त्यन्तरं चाह ।। दशप्रमतीति ।। अर्थालाभेन अस्म-दाचार्यार्थकत्वाभावे अर्थस्यैवालाभेन असौ शब्दः दशप्रमतिशब्दः । बलात् शब्दस्यार्थसाहित्यावश्यम्भावबलात् । यदाह कालिदासोऽपि वागर्थाविव संपृक्ताविति ।। ७०१ ।।

सत्यप्रमोदटीका

बलात् अर्थालाभे स्वस्य पदत्वव्याघातपरिजिहीर्षया ।। ७०१ ।।