२९. अथ विश्वमिथ्यात्वस्यानुमानबाधः

न्यायामृतम्

अनुमानबाधिताश्च दृश्यत्वादयः । तथा हि– ब्रह्मप्रमान्येन वा वेदान्त-तात्पर्यप्रमाजन्यज्ञानान्येन वा, मोक्षहेतुज्ञानान्येन वा अबाध्यत्वे सति असत्त्वा-नधिकरणत्वे सति ब्रह्मान्यद्विमतं वा, सद्वा, पारमार्थिकसद्वा, प्रातिभासिकत्वा-नधिकरणत्वे सत्यसत्त्वानधिकरणत्वात्, अनिषेध्यत्वेन प्रमां प्रति साक्षाद्विषयत्वात्, अनिषेध्यत्वेनेश्वरं प्रति साक्षादपरोक्षत्वात्, सप्रकारकाबाध्यार्थक्रियाकारित्वात्, आरोपितमिथ्यात्वकत्वात्, कल्पकरहितत्वाच्च, आत्मवत् । प्रातिभासिकस्य रूप्यादेः बाधकं हि ज्ञानं ब्रह्मप्रमान्यद्, वेदान्त तात्पर्यप्रमाजन्यज्ञानान्यत्, मोक्षहेतु-ज्ञानान्यच्चेति तस्यापक्षत्वाय पक्षे सतीत्यन्तं वैकल्पिकमाद्यं विशेषणत्रयम् । तत्रापि ब्रह्म वृत्तिव्याप्यमिति मतेनाऽऽद्यं विशेषणम् । ब्रह्म वृत्तिव्याप्यमिति नेति मतेन तु द्वितीयतृतीये । तत्रापि शाब्दप्रमां प्रति तात्पर्यप्रमाहेतुरिति मतेन द्वितीयम् । अन्योन्याश्रयान्न हेतुरिति मतेन तृतीयम् ।

यद्वा एतद्विशेषणस्थाने स्वबाधकाभिमताऽबाध्यदोषजन्यज्ञानाविषयत्वे सतीति वा, स्वबाधकाभिमताबाध्यबाधाविषयत्वे सतीति वा, समानाधिकरणकर्म-प्रागभावसमानकालीनज्ञानाबाध्यत्वे सतीति वा विशेषणं देयम् । प्रातिभासिक विषयकज्ञानहेतुर्दोषः तद्बाधश्च न प्रातिभासिकबाधकबाध्यौ । तथा चरम-साक्षात्कारानन्तरं समानाधिकरणकर्मान्तरानुदय इव शुक्तिसाक्षात्कारानन्तरं तदनुदयाभावात् प्रातिभासिकं समानाधिकरणकर्मप्रागभावसमानकालीनज्ञान-बाध्यमिति तद्व्यवच्छेदः । व्यावहारिकसत्त्वं सत्त्वेन व्यवहारमात्रमिति मतानु-सारेणाद्यं साध्यम् । अर्थगतं मायिकं सत्त्वमिति मतानुसारेण द्वितीयम् । न च वादिनः पारमार्थिकत्वविशेषणं व्यर्थं, व्यावर्त्याप्रसिद्धेरिति युक्तम् । सत्त्वेन धीमात्ररूपस्यापारमार्थिकसत्त्वस्य मन्मतेऽपि सत्त्वात् ।

अनिर्वाच्यलक्षणे सदसत्त्वानधिकरणत्वे सतीति विशेषणव्यावर्त्यस्य सदसत्त्व-स्येव परप्रसिद्धत्वमात्रेण व्यावर्त्यत्वोपपत्तेश्च । परार्थानुमाने परं प्रति सिद्ध-साधनोद्धारस्यापि मत्प्रयोजनत्वाच्च । जन्यकृत्यजन्यानीत्यत्र मीमांसकं प्रति जन्यत्वस्येवेहापि मां प्रति परमार्थत्वस्य प्रमेयत्वादिवदुपरञ्जकत्वेन विशेषणत्वो-पपत्तेश्च । अन्यथा प्रपञ्चः परमार्थसद्विविक्त इति त्वदीयप्रयोगेऽपि परमार्थत्वविशेषणं मां प्रति व्यर्थं स्यात् । न चाऽऽद्यहेतौ वादिनं प्रति प्रातिभासिकत्वाप्रसिद्ध्या तदनधिकरणत्वाप्रसिद्धिः । मतद्वयेऽप्यप्रामाणिकस्यापि निषेधप्रतियोगित्वात् । आरोपितत्वेनोभयसम्मतत्वरूपस्य वा, प्रतिभासमात्रशरीरत्वरूपस्य वा तस्य प्रसिद्धेश्च । अन्यथा त्वन्मतेऽपि मिथ्यात्वानुमाने प्रातिभासिकान्यस्यैव पक्षीकर्तव्य-त्वाद्दोषसाम्यम् । न चाद्यहेतौ प्रातिभासिकत्वविशेषणस्यासिद्धिवारकत्वं दोषः । ‘‘शरीराजन्यत्वाद्’’ ‘‘अनभ्यासदशायां सांशयिकत्वाद्’’ ‘‘विमतं सौरभविशेष-वद्धूमरहितम्, चन्दनप्रभववह्निरहितत्वाद्,’’ ‘‘विमतं निर्धूमम् आर्द्रेन्धनप्रभव-वह्निरहितत्वाद्’’ इत्यादावसिद्धिवारकविशेषणस्यापि स्वीकारात् । किञ्चानधि-करणत्वस्य दृष्टान्तेऽप्यभावेन प्रातिभासिकत्वस्य चक्षुस्तैजसत्वानुमाने ‘‘रूपादीनां मध्ये’’ इत्यस्येव व्याप्तिग्रहौपयिकत्वाद् व्यभिचारवारकेऽपि तदौपयिकत्वस्यैव तन्त्रत्वान्न दोषः । यत्किञ्चिदनधिकरणत्वस्य प्रातीतिकेऽपि सत्त्वाद्व्यभिचारवारक-मेवेदं विशेषणमिति केचित् । न च व्यावहारिकसत्त्वेनाप्याद्यहेतोरुपपत्त्याऽ-प्रयोजकता । ब्रह्मण्यसत्प्रातिभासिकव्यावृत्तिरूपहेतुं प्रति व्यावर्तकतया प्रयोजकत्वेन क्लृप्तपरमार्थसत्त्वत्यागस्य विश्वमिथ्यात्वसिद्धिं विनाऽयोगेनान्योन्याश्रयात् । अन्यथाऽतिप्रसङ्गात् । न च ब्रह्मणि ज्ञानत्वानन्दत्वादिरूपब्रह्मत्वमेव तत्प्रयोजकम् । अपृथिवीव्यावृत्तिं प्रति पृथिवीत्वस्येवासद्व्यावृत्तिं प्रति तद्विरुद्धसत्त्वस्यैव प्रयोजक-त्वेन क्लृप्तत्वात् । अन्यथा सत्यज्ञानादिवाक्ये ज्ञानपदेनैवानृतव्यावृत्तिसिद्धौ सत्य-पदवैयर्थ्यं स्यात् । प्रपञ्चेऽसत्प्रातीतिकव्यावृत्तौ सत्यामपि ब्रह्मत्वाभावाच्च । न च द्वितीये तत्त्वावेदकप्रमोक्तावसिद्धिः, अतत्त्वावेदकप्रमोक्तौ त्वप्रयोजकतेति वाच्यम् । प्रामाण्यातत्त्वावेदकत्वयोर्व्याहतत्वात् । प्रत्यक्षस्य तत्त्वावेदकतोक्तेश्च । अनुमाना-देश्च परेणापि मिथ्यात्वादौ प्रमाणीकरणात् । विपक्षे व्याघातात् । विषयबाधे प्रामाण्यायोगात् ।

नापि तृतीयेऽसिद्धिः । त्वयाऽपीशस्य जगत्कर्तृत्वशास्त्रयोनित्वादिना कुलाल-पाणिन्यादिवदनिषेध्यत्वेन तद्द्रष्टृत्वोक्तेः । अन्यथेशस्य तत्पालनादौ प्रवृत्तिर्न स्यात् । विपक्षे चेशस्य भ्रान्तिः स्यात् । सा च श्रुत्यादिविरुद्धा । चतुर्थेऽर्थक्रियायाः सत्यायाः पक्षे सपक्षे च परं प्रत्यसिद्ध्या व्याप्तिपक्षधर्मतयोरयोगाद्, असत्याया-श्चैन्द्रजालिकादौ व्यभिचारात्सप्रकारकाबाध्यत्वेन सा विशेषिता । व्यभिचारस्त्वस्य निरसिष्यते । सत्यस्य साक्षिणोऽज्ञानादिसाधकत्वान्न दृष्टान्तः साधनहीनः । असद्वा व्यतिरेकदृष्टान्तः । असाधारण्यस्यागृह्यमाणविशेषत्वावस्थायामेव दोषत्वात् । विपक्षे व्याघातः । ब्रह्मणि हेतुत्वं प्रति अकारणासदादिव्यावृत्तस्य परमार्थसत्त्वस्यैव प्रयोजकत्वेन क्लृप्तत्वात् । न च पञ्चमेऽसिद्धिः । परमतेऽपि जगन्मिथ्यात्वस्या-रोपितत्वात् । अत्र च हेत्वन्तर्गतं मिथ्यात्वं सत्त्वाभावोऽभिप्रेत इति नासत्य-नैकान्त्यम् । न च षष्ठेऽसिद्धिः । चिन्मात्रस्याद्रष्टृत्वेनान्यस्य च कल्पितत्वेना-कल्पकत्वात् । अत्र चाकल्पितत्वस्य साध्यत्वान्नासति व्यभिचारः । विपक्षे व्याघातः । कल्पकं विना कल्पनाऽयोगात् ।

अद्वैतसिद्धिः

स्यादेतत्– अध्यक्षस्य भिन्नविषयत्वादिना बाधाक्षमत्वेऽपि अनुमानमेव बाधकं स्यात् । तथा हि– ब्रह्मप्रमान्येन, वेदान्ततात्पर्यप्रमितिजन्यज्ञानान्येन वा, मोक्षहेतुज्ञानान्येन वा अबाध्यत्वे सत्यसत्त्वानधिकरणत्वे सति ब्रह्मान्यद्, विमतं वा सत् परमार्थसद्वा, प्रातिभासिकत्वानधिकरणत्वे सत्यसद्विलक्षणत्वाद्, ब्रह्मवद्, व्यतिरेकेण शशशृङ्गवद्वेति चेन्न । त्वन्मते प्रातिभासिकस्याप्यसत्त्वेन व्यर्थविशेषणतया व्याप्यत्वासिद्धेः । अस्मन्मत-माश्रित्य हेतूकरणे च देहात्मैक्ये ब्रह्मज्ञानेतराबाध्ये व्यभिचारात् । न हि प्रातिभासिकत्वं, ब्रह्मज्ञानेतरबाध्यत्वादन्यत् । त्वया हि प्रातिभासिकस्य शुक्तिरूप्यादेरपक्षत्वाय सत्यन्तमाद्यं विशेषणत्रयं विकल्पेन पक्षे प्रक्षिप्तम् । तत्र ब्रह्म वृत्तिव्याप्यमिति मतेनाद्यम् । तदनभ्युपगमे तु शाब्दप्रमां प्रति तात्पर्यप्रमा हेतुरिति मतेन द्वितीयम् । अन्योन्याश्रयत्वात् न सा हेतुरिति मतेन तृतीयम् । तथा च प्रातिभासिकस्यासत्त्वानधिकरणत्वमङ्गीकृतमेव । अन्यथा तुच्छवारकासत्त्वानधिकरणत्वविशेषणेनैव तद्व्यावृत्तावेतावत्प्रयासवैयर्थ्यापत्तेः । एवं च देहात्मैक्यस्यापि पक्षत्वे बाध एव । बाधे च सति पक्षविशेषणस्य पक्षत्वस्यासिद्ध्याऽऽ-श्रयासिद्धिरपि । अत एव स्वबाधकाभिमताबाध्यदोषजन्यज्ञानाविषयत्वे सतीति वा, स्वबाधकाभिमताबाध्यबाधाविषयत्वे सतीति वा, स्वसमानाधिकरणकर्मप्रागभाव समान-कालीनज्ञानावाध्यत्वे सतीति वा विशेषणप्रक्षेपेऽपि न निस्तारः । देहात्मैक्ये पूर्वाक्तदोषा-व्यावृत्तेरेव ।

यत्तु– प्रथमे साध्ये व्यावहारिकसत्त्वमादाय सिद्धसाधनम् । द्वितीयसाध्ये तु वादिनः परमार्थत्वविशेषणं व्यर्थम् । व्यावर्त्याप्रसिद्धेः इति । तन्न । व्यावहारिकसत्त्वं सत्त्वेन व्यवहारमात्रमिति मतेन प्रथमप्रयोगात् । अ(र्थ)नुगतं पृथग्व्यावहारिकं सत्त्वमिति तु मते द्वितीयः प्रयोगः । न च विशेषणं व्यर्थम् । परार्थानुमाने परं प्रति सिद्धसाधनोद्धारस्य तत्प्रयोजनत्वात् । ईश्वरानुमाने जन्यकृत्यजन्यानीत्यत्र मीमांसकं प्रति जन्यत्वस्येव विश्वपारमार्थिकत्ववादिनं प्रति परमार्थत्वस्य प्रमेयत्वादिवदुपरञ्जकत्वेन विशेषणत्वोपपत्तेश्च । तस्मात् पूर्वोक्त एव दोषः । हेतौ च व्यर्थविशेषणत्वदोषः । यद्यपि मतद्वयेऽपि अप्रामाणिकस्यापि निषेधप्रतियोगित्वाभ्युपगमादारोपितत्वेनोभयसम्मतत्वरूपस्य वा, प्रतिभासमात्रशरीरत्वरूपस्य वा, प्रातिभासिकत्वस्य प्रसिद्धिरस्ति । अन्यथा सिद्धान्तेऽपि मिथ्यात्वानुमाने प्रातिभासिकान्यस्यैव पक्षीकर्तव्यत्वाद्दोषसाम्यं स्यात् । तथापि हेतौ प्रातिभासिकत्वविशेषणं व्यर्थम् । अनधिकरणत्वे सत्यसत्त्वानधिकरणत्वमात्रस्यैव परमार्थ-सत्त्वसाधकत्वोपपत्तेः । शुद्धमेव हि ब्रह्म दृष्टान्तत्वेनाभ्युपेयम् । धर्मवतो दृष्टान्तत्वे साध्यवैकल्यापत्तेः । साध्यं तु बाधाभावरूपत्वादधिकरणस्वरूपमेव न धर्मः । धर्म्यतिरिक्ता-भावानभ्युपगमस्योक्तत्वात् । तथा च चक्षुस्तैजसत्वानुमाने रूपादिषु मध्य इत्यस्यासिद्धि-वारकस्यापि व्याप्तिग्रहौपयिकत्वेन व्यभिचारवारकविशेषणतुल्यतया यद्यपि सार्थकत्वम् । व्यभिचारवारकस्यापि सार्थकत्वे व्याप्तिग्रहौपयिकत्वमात्रस्य तन्त्रत्वात् । तथापि ‘क्षित्यादिकं न कर्तृजन्यं शरीराजन्यत्वात्’ इत्यत्र शरीरस्येव व्याप्तिग्रहानुपयोगित्वेन प्रातिभासिकत्वस्य वैयर्थ्यमेव । आकाशादावजन्यत्वकर्तृजन्यत्वाभावयोरिव निर्धर्मके ब्रह्मण्यनधिकरणत्वपरमार्थ-सत्त्वयोर्व्याप्तिग्रहोपपत्तेः । तथा चैकामसिद्धिं परिहरतो द्वितीयासिद्ध्यापत्तिः । स्वरूपा-सिद्धिपरिहारार्थं विशेषणं प्रक्षिपतो व्याप्यत्वासिद्धिरित्यर्थः । व्याप्तावनुपयोगस्य दर्शितत्वात् । किञ्च व्यावहारिकसत्त्वमात्रेणैवोपपत्तेः, उक्तहेतोर प्रयोजकत्वम् । परमार्थसत्त्वे बाधानुपपत्तिलक्षणप्रतिकूलतर्कपराघाताच्च ।

ननु ब्रह्मण्यसत्प्रातिभासिकव्यावृत्तिरूपं हेतुं प्रति व्यावर्तकतया प्रयोजकत्वेन परमार्थसत्त्वं क्लृप्तम् । अपृथिवीव्यावृत्तिं प्रति पृथिवीत्वस्येवासद्व्यावृत्तिं प्रति तद्विरुद्ध-सत्त्वस्यैव प्रयोजकत्वात् । ज्ञानत्वानन्दत्वादिकं तु न तत्प्रयोजकम् । साक्षादसत्त्वा-विरोधित्वात् । प्रपञ्चे तदभावाच्च । तथा च ब्रह्मविश्वसाधारणं परमार्थसत्त्वमेव तत्प्रयोजकम् । न च विश्वमिथ्यात्वात् परमार्थसत्त्वमपि न विश्वसाधारणं, ज्ञानत्वानन्द-त्वादिवदिति वाच्यम्, अन्योऽन्याश्रयापत्तेः इति चेद्, अयुक्तमेतत् । न हि प्रातिभासिका-सतोरेका व्यावृत्तिरुभयी वा समव्याप्ता, येनैकप्रयोजकप्रयोज्या भवेत् । किन्तु प्रातिभासिक-व्यावृत्तिप्रयोजकं ब्रह्मविश्वासत्साधारणमेव वक्तव्यम् । असत्यपि प्रातिभासिकत्वाभावात् । एवमसद्व्यावृत्तावपि प्रयोजकं ब्रह्मविश्वप्रातिभासिकसाधारणमेव वक्तव्यम् । प्राति-भासिकेऽप्यसत्त्वाभावात् । तथा च तत्प्रयोजकद्वयसमावेशादेव ब्रह्मण्युभयव्यावृत्त्युपपत्तौ नीलत्वघटत्वरूपावच्छेदकद्वयसमावेशोपपन्ननीलघटत्ववन्नातिरिक्तप्रयोजककल्पनायामस्ति किञ्चिन्मानमिति कृतबुद्धयः एव विदाङ्कुर्वन्तु । नित्यत्वं चोपाधिः । तुच्छप्रातिभासिकयो-र्नित्यत्वव्यतिरेके साध्यव्यतिरेकदर्शनात् ।

अत एवानिषेध्यत्वेन प्रमां प्रति साक्षाद्विषयत्वादित्यपि न हेतुः । किञ्च प्रमात्वं तद्वति तत्प्रकारकत्वं वा तत्त्वावेदकत्वं वा ? आद्ये दृष्टान्तस्य साधनवैकल्यम् । न हि परमार्थसतः शुद्धस्य ब्रह्मणः सप्रकारकज्ञानविषयत्वम् । न च धर्मवतो दृष्टान्ततेत्युक्तम् । तस्य पक्षकुक्षि-निक्षिप्तत्वेन निश्चितसाध्यवत्त्वाभावात् । द्वितीये तत्त्वावेदकत्वस्याबाधितविषयत्वरूपत्वेन साध्याविशेषपर्यवसानाद्धेतुग्रहे सिद्धसाधनम् । हेत्वग्रहे तु स्वरूपासिद्धिः । यत्तु– प्रमाविषयत्वमात्रेणैव परमार्थत्वोपपत्तौ विशेषणे व्यर्थे इति । तन्न । पुरोवर्तिनं रजततया जानामीत्याद्यनुव्यवसायरूपप्रमाविषये प्रातिभासिके व्यभिचारवारकत्वात् साक्षात्पदस्य । तत्रैव च मिथ्यात्वप्रमितेः साक्षाद्विषये व्यभिचारवारकत्वाद् अनिषेध्यत्वेनेत्यस्य । न ह्यनुव्यवसायमिथ्यात्वप्रमे भ्रमे भवतः ।

नाप्यनिषेध्यत्वेनेश्वरं प्रति साक्षादपरोक्षत्वं हेतुः । सत्यत्वसिद्धिं विना अनिषेध्य-त्वेनेत्यंशस्यासिद्धेः । तथा चान्योन्याश्रयः । न चेश्वरज्ञानविषयस्य प्रपञ्चस्य मिथ्यात्वे तस्य भ्रान्तत्वप्रसङ्गः । मिथ्याभूतस्य मिथ्यात्वेनैव ग्रहणाद् ऐन्द्रजालिकवद् भ्रान्तत्वायोगात् । अन्यथा सविषयकभ्रमज्ञातृत्वेन भ्रान्तत्वस्य दुर्वारत्वापत्तेः । अथ निषेध्यत्वेन ज्ञाने तत्पाल-नार्थमीश्वरस्य प्रवृत्तिर्न स्यात्, न, ऐन्द्रजालिकप्रवृत्तिवदीश्वरप्रवृत्तेरपि तथाविधत्वात् ।

नापि सप्रकारकाबाध्यार्थक्रियाकारित्वं हेतुः । सप्रकारकजाग्रद्बोधाबाध्य स्वप्नजलाव-गाहनप्रियासङ्गमादिविशेषिताप्रमाणीभूतज्ञानस्यार्थक्रियाकारित्वदर्शनेन तद्विषये तत्र व्यभिचारात् । अथ तत्र ज्ञानमेव सुखादिजनकं, तच्चाबाध्यमेवेति मतम् । तदसत् । ज्ञानमात्रस्य हि तादृक्सुखाजनकत्वेन किञ्चिद्विशेषितस्यैव तथात्वं वाच्यम् । ज्ञाने च विशेषो नार्थातिरिक्तः । तदुक्तम् – ‘अर्थेनैव विशेषो हि निराकारतया धियाम्-’ इति । अर्थेनेत्यर्थ एवेत्यर्थः । तथा च मिथ्याभूतविशेषितस्य जनकत्वाभ्युपगमे मिथ्याभूतस्यापि जनकत्वाद्व्यभिचार एव । तथा चोक्तं शास्त्रदीपिकायां बौद्धं प्रति – ‘अथ सुखज्ञान-मेवार्थक्रिया, तच्चाव्यभिचार्येव । न हि क्वचिदप्यसति सुखे सुखज्ञानमस्तीत्याशङ्ग्य सत्यमेतन्न तु तेन पूर्वज्ञानप्रामाण्याध्यवसानं युक्तम् । अप्रमाणेनापि प्रियासङ्गमविज्ञानेन स्वप्नावस्थायां सुखदर्शनाद्’ इति । ननु विषयविशेषोपलक्षितस्यैव ज्ञानस्य सुखजनकत्व-मस्तु । तत् कुतो विषयस्य जनकत्वमिति चेन्न । स्वरूपाणामननुगततया ज्ञानत्वादेश्चाति-प्रसक्ततया अनुगतानतिप्रसक्तोपलक्ष्यतावच्छेदकाभावादुपलक्षणत्वासम्भवात् ।

ननु विशेषणत्वमप्यसम्भवि । अनागतज्ञानजन्यैतत्कालाविद्यमानस्य विषयस्य पूर्वभावित्वरूपजनकत्वासम्भवादिति चेन्न । स्वव्यापारजन्ये व्यापारिणोऽसतो जनकत्ववत् स्वज्ञानजन्येऽप्यसतो जनकत्वसम्भवात् । अतीतानागतावस्थस्यासत्त्वधर्माश्रयत्वे-नैवाभ्युपगमात् । अन्यथा ध्वंसप्रागभावप्रतियोगित्वतज्ज्ञानविषयत्वादीनामनाश्रयत्वापत्तेः । प्रमाणबलात् कारणत्वाभ्युपगमस्यात्रापि तुल्यत्वात् । किञ्च स्वरूपाबाध्यस्य विषया-बाध्यत्वदर्शनेन विषयबाधे स्वरूपबाधस्यावश्यकतया स्वप्नादिज्ञानं सदेवेत्यस्य वक्तुमशक्य-त्वात् । अनादित्वस्य विषमव्याप्तस्योपाधित्वाच्च । न च अर्थक्रियाकारित्वं प्रति परमार्थत्वस्य ब्रह्मणि प्रयोजकत्वेनावधारणादकारणक कार्योत्पत्तिरूपविपक्षबाधकतर्केण हेतोः साध्य-व्यापकतया तदव्यापकतयोपाधेः साध्याव्यापकत्वमिति वाच्यम् । प्रातिभासिकरज्जुसर्पादौ भयकम्पादिकार्यकारित्वदर्शनेन प्रातिभासिकसाधारणस्य तुच्छव्यावृत्तस्य प्रतीतिकालसत्त्व-स्यैवार्थक्रियाकारित्वं प्रति प्रयोजकत्वात् । प्रातिभासिकस्यार्थक्रियाकारित्वानभ्युपगमे सप्रकारकाबाध्येति हेतुविशेषणवैयर्थ्यापत्तेः । कस्मिन्नपि देशे कस्मिन्नपि काले केनापि पुरुषेणाबाध्यत्वं हि परमार्थसत्त्वम् । तदपेक्षया प्रतीतिकालसत्त्वस्य लघुत्वाच्च । किञ्च शुद्धस्यार्थक्रियाकारित्वाभावात् साधनविकलत्वम् । उपहितस्य पक्षनिक्षेपात् साध्य-विकलत्वम् ।

आरोपितमिथ्यात्वकत्वादित्यपि न हेतुः । आरोपितत्वं प्रातिभासिकत्वं चेत्, प्रपञ्चे हेतोरसिद्धिः । तत्सिद्धेः पारमार्थिकसिद्ध्युत्तरकालीनत्वात् । व्यावहारिकत्वं चेत्, शुक्तिरूप्यादौ व्यभिचारः । उभयसाधारण्येऽप्ययमेव दोषः ।

कल्पकरहितत्वादित्यपि न हेतुः । असति व्यभिचारात् । यथाश्रुतस्यासिद्धेश्च । ननु नासिद्धिः । शुद्धं हि चैतन्यं न कल्पकम्, अदुष्टत्वात् । नोपहितम् । कल्पितत्वादेव । अन्यथाऽनवस्थानात् । तथा च यावद्विशेषाभावे कल्पकसामान्याभावसिद्धिः इति चेन्न । शुद्धस्याप्यनाद्यविद्योपधानवशेन कल्पकत्वोपपत्तेः । कल्पकत्वं हि कल्पनां प्रत्याश्रयत्वं, विषयत्वं, भासकत्वं वा । तच्च, सर्वं कल्पनासमसत्ताकत्वेन शुद्धत्वाव्याघातकम् । तदुक्तं संक्षेपशारीरके–

‘आश्रयत्वविषयत्वभागिनी निर्विभागचितिरेव केवला ।

 पूर्वसिद्धतमसो हि पश्चिमो नाश्रयो भवति नापि गोचरः ।।’

इति । अस्तु वोपहितस्य कल्पकत्वम् । न चानवस्था । अविद्याध्यासस्याध्या-सान्तरानपेक्षत्वात् । स्वपरसाधारणसर्वनिर्वाहकत्वोपपत्तेः । अकल्पितस्य कल्पकत्वा-दर्शनाच्च । कल्पितप्रतिबिम्बविशिष्टादर्शादेरादर्शान्तरे प्रतिबिम्बकल्पकत्वदर्शनाच्च । बिम्बस्य द्वितीयादर्शसम्मुखत्वाभावेन तत्र कल्पकत्वायोगात् । अन्यथा अतिप्रसङ्गात् । विस्तरेण चैतदग्रे वक्ष्यामः । तदेवं निराकृताः परमार्थसत्त्वे साध्ये षडमी हेतवः । एवमन्येऽपि निराकार्याः ।

अथ विमतं, न सद्विलक्षणम्, असद्विलक्षणत्वादात्मवदिति अनुमानान्तरं भविष्यतीति मतम् । तन्न । प्रातिभासिके शुक्तिरूप्यादौ व्यभिचारात् । न च तत्रासद्विलक्षणत्वहेतुरेव नास्तीति वाच्यम् । असद्विलक्षणत्वाभावे हि अपरोक्षतया प्रतीतिरेव न स्यात् । ननु तर्ह्यसद्विलक्षणत्वे तद्विरुद्धसद्विलक्षणत्वायोगः, तथा च साध्यस्यापि विद्यमानत्वान्न व्यभिचार इति चेन्न । सत्त्वे सर्वजनसिद्धबाधविरोधात् । गजादौ गोवैलक्षण्येऽपि तद्विरुद्धाश्ववैलक्षण्ययोगवत् सद्वैलक्षण्येऽप्यसद्वैलक्षण्ययोगोपपत्तेः प्रथममिथ्यात्व निरुक्ता-वुक्तत्वात् ।

ननु – विमतं, न चैतन्याज्ञानकार्यं, न तत्कार्यधीविषयः, न तत्कार्यसत्त्ववत्, न तज्ज्ञानबाध्यसत्त्ववद्वा, तस्मिन्नपरोक्षेऽप्यनिषेध्यत्वेन साक्षाद्भासमानत्वाद्, यदेवं तदेवम्, यथा घटे अपरोक्षेऽप्यनिषेध्यत्वेन साक्षाद्भासमानः पटो न घटाज्ञानकार्यादिः । विपक्षे च तदापरोक्ष्ये तदज्ञानव्याहतिरेव बाधिका । न चासिद्धिः, अधिष्ठानतया सुखादिसाक्षित्वेन चेदानीमपि चैतन्यापरोक्ष्यादिति चेन्न । सामान्याकारेणापरोक्ष्येऽपि शुक्त्यादौ रजतादेर-निषेध्यत्वेन साक्षाद्भासमानतया तत्र व्यभिचारात् । अथ व्यावृत्ताकारेण यस्मिन् भासमाने यदनिषेध्यत्वे साक्षाद् भासते, न तत्तदज्ञानकार्यादीति व्याप्तिरिति मन्यसे, तर्ह्यसिद्धिः । न हि चैतन्यमिदानीं भ्रमनिवर्तकत्वाभिमतव्यावृत्ताकारापरोक्षप्रतीतिविषयः । तथा सत्यधिष्ठान-मेव न स्यात् । यदा तु वेदान्तवाक्यजन्यवृत्तौ व्यावृत्ताकारतया अपरोक्षं तदा अनिषेध्यत्वेन प्रपञ्चे आपरोक्ष्यशङ्काऽपि नास्ति । अतः प्रमाणजन्यसाधारणाकारभानस्यैवाज्ञानविरोधि-त्वान्नापरोक्षतामात्रेणाज्ञानपराहतिप्रसङ्गः । यत्त्वज्ञानपदेन ज्ञानाभावोक्तौ सिद्धसाधनम्; अनिर्वचनीयाज्ञानोक्तौ च तस्य खपुष्पायमाणत्वेन प्रतियोग्यप्रसिद्धिरिति । तत्तुच्छम् । असत्प्रतियोगिकाभावं स्वीकुर्वतः पराभ्युपगममात्रेणैव प्रतियोगिप्रसिद्धिसम्भवात् ।

ननु – विमतं, नात्मन्यध्यस्तम्; आत्मसाक्षात्कारवत्प्रवृत्तिविषयत्वात्, यदेवं तदेवं, यथा घटसाक्षात्कारवत्प्रवृत्तिविषयो घटो न तत्राध्यस्तः । न चासिद्धिः, ईशजीवन्मुक्त-योरात्मसाक्षात्कारवतोरपि जगद्रक्षणभिक्षाटनादौ प्रवृत्तेः । शङ्खे अध्यस्तमपि पीतत्वं न शङ्खश्वेतत्वसाक्षात्कारवत्प्रवृत्तिविषय इति न तत्र व्यभिचार – इति चेन्न । प्रतिबिम्बे व्यभिचारात् । स हि मुखैक्यसाक्षात्कारवत्प्रवृत्तिविषयो मुखेऽध्यस्तः । तद्व्यतिरेकेणोप-लभ्यमानत्वस्योपाधित्वाच्च ।

न्यायामृततरङ्गिणी

प्रत्यक्षबाधमभिधायानुमानबाधमाह ।। अनुमानेति ।। ब्रह्मप्रमान्येनेत्यादि ।। अत्र बाधादिवारकविशेषणस्य प्रयोजनवत्त्वं विप्रतिपत्तावुक्तमनुसन्धेयम् ।। सद्वेति ।। पारमार्थिकसत्त्वातिरिक्तं व्यावहारिकं प्रातिभासिकं वा सत्त्वं नास्तीति पक्षे सदित्येव साध्यनिर्देशः । व्यावहारिकसत्त्वादिकमादाय सिद्धसाधनाभावादित्यभिप्रायः ।। अनिषेध्यत्वेनेति ।। पुरोवर्तिनं रजततया जानामीत्याद्यनुव्यवसायरूपप्रमाविषये प्रातिभासिके व्यभिचारवारणाय साक्षात्पदम् । तत्रैव मिथ्यात्वप्रमितेः साक्षाद्विषये व्यभिचारवारणायानिषेध्यत्वेनेति विषयत्वविशेषणम् । इदं रजतमिति ज्ञानं प्रति साक्षाद्विषये रूप्ये व्यभिचारवारणाय प्रमेति । तेन रजताभावस्यानिषेध्यत्वेन रजतं नास्तीति प्रमां प्रति विषये रजते न व्यभिचारः । न चैवं स्वप्रमाविषयत्वमेवास्त्विति वाच्यम् । यथोक्तविशेषणविशेष्यभावे वैयर्थ्याभावात् । अनिषेध्यत्वेन ईश्वरं प्रतीति ।। अपरोक्षत्वस्य ज्ञानत्वाघटितत्वान्न वैयर्थ्यमिति बोध्यम् ।। प्रातिभासिकस्येति ।। ननु सर्वप्रत्ययवेद्यत्वाद्ब्रह्मणः प्रातिभासिकबाधकज्ञानमपि ब्रह्मज्ञानमेव । न च तस्य ब्रह्मज्ञानत्वेऽपि न तत्प्रमात्वमिति वाच्यम् । ब्रह्मांशे तस्यापि प्रमात्वात् । न चोभयसिद्धा या ब्रह्मप्रमा तदन्येति विवक्षितमिति वाच्यम् । ब्रह्मण्यारोपितस्य क्षणिकत्वादेस्तथाप्य-बहिर्भावादिति चेन्न । उभयसिद्धब्रह्माधिष्ठानकभिन्नत्वे सतीत्यस्यापि विशेषणत्वादिति न कोऽपि दोषः ।। अन्योन्याश्रयादिति ।। मानान्तरागम्यस्य वाक्यार्थस्य वाक्यादुपस्थितौ तत्र तात्पर्यावधारणं, तदवधारणे च वाक्याद्वाक्यार्थोपस्थितिरित्यर्थः ।

ननु ज्ञानमेवाज्ञाननिवर्तकमिति परमते अज्ञाननिवृत्तिरूपमोक्षहेतोर्ज्ञानान्यस्याभावेना-व्यावर्तकतया ज्ञानेति व्यर्थम् । न चाज्ञाननिवृत्तिरदृष्टादिकारिताऽपीति वाच्यम् । तर्हि तद्वदेव प्रपञ्चस्याप्यदृष्टसहितज्ञानबाध्यत्वापत्तौ ज्ञानान्याबाध्यत्वमसिद्धमित्यरुचेराह ।। यद्वेति । ननु शशशृृङ्गमस्तीति शब्दाभासजन्यासद्विषयकज्ञानहेतोर्दोषस्यासद्बाधकाभिमता-बाध्यतया सत्यन्तविशेषणेनैवासद्व्यावृत्तिसम्भवे तद्वारकस्यासत्त्वानधिकरणत्वे सतीत्यस्य वैयर्थ्यमेव । रूप्याकाराविद्यावृत्त्यनङ्गीकर्तृमते साक्षिविषयस्यापि रूप्यस्य दोषजन्यज्ञाना-विषयतया तस्यापि पक्षत्वापत्तौ बाधश्चेत्यरुच्या पक्षान्तरमाह – स्वबाधकाभिमतेति । समानाधिकरणेति । मनःपरिणामस्य ज्ञानस्य कर्मप्रागभावसामानाधिकरण्यं बोध्यम् ।

ननु सर्वेष्वप्येषु पक्षेषु वादिनं प्रति प्रातिभासिकव्यावृत्त्यर्थमुपात्तमाद्यं सत्यन्तं वैकल्पिकं विशेषणं व्यर्थम् । तन्मते प्रातिभासिकस्यासत्त्वेनासद्व्यावर्तकासत्त्वानधिकरणत्वविशेषणेनैव प्रातिभासिकस्यापि व्यावृत्तिसिद्धेः । न च परार्थानुमाने प्रतिवादिनं प्रति सिद्धसाधनोद्धार-स्यापि वादिनं प्रति प्रयोजनत्वात्, जन्यकृत्यजन्यानीत्यत्र पक्षतावच्छेदके मीमांसकं प्रति जन्यत्वस्येवेहापि वादिनं प्रति सत्यन्तस्य तदुपरक्तबुद्धेरुद्देश्यत्वेन विशेषणत्वोपपत्तेश्च न वैयर्थ्यमिति वाच्यं । एवमपि देहात्मैक्यस्यापि पक्षत्वे बाध एव । बाधे च सति पक्षविशेषणस्य पक्षत्वस्यासिद्ध्या आश्रयासिद्धिरपीति चेन्मैवम् । देहात्मैक्याध्यास-निराकरणाभिप्रायेणास्योक्तत्वाददोषः । वस्तुतस्तु आद्यसत्यन्तविशेषणस्य सत्यत्ववादि-मिथ्यात्ववाद्युभयसिद्धमिथ्यात्वकभिन्नत्वमर्थः । अस्ति च रूप्ये देहात्म्यैक्ये च तार्किका-दीनां सत्यत्ववादिनां मिथ्यात्ववादिनां च मिथ्यात्वप्रसिद्धिरतस्तस्य न पक्षता । प्रपञ्चे च तार्किकादीनां न मिथ्यात्वप्रसिद्धिः । अतः प्रपञ्चस्य पक्षतोपपत्तिः । सिद्धान्ते देहात्म्यैक्यभ्रमाभावेऽपि दोषाभावश्चेति दिक् ।

प्रथमसाध्ये सिद्धसाधनतां परिहरति – व्यावहारिकसत्त्वमिति ।। तथा च परमते प्रपञ्चे सत्त्वव्यवहारेऽपि सत्त्वस्याभावान्न सिद्धसाधनमित्यर्थः । द्वितीयसाध्ये व्यर्थ-विशेषणत्वं परिहरति – अर्थगतमिति ।। तथा च प्रपञ्चेऽपि तन्मते सत्त्वस्य विद्यमानत्वात्तद्विशेषणाभावे सिद्धसाधनता स्यादित्यर्थः । अनिर्वाच्येति ।। सदसत्त्वं क्वचिद्बौद्धमस्ति । तदनधिकरण मनिर्वाच्यमिति लक्षणमाश्रित्येदमुक्तं – परार्थानुमान इति । विशेषणत्वे तूभयसिद्धं प्रयोजनवत्त्वं तन्त्रम्, न तु प्रयोजनस्याप्युभयसिद्धत्वमिति भावः । अप्रसिद्धिरिति । प्रतियोगिप्रमाविरहेणाभावाज्ञानमित्यर्थः । मतद्वयेऽपीति । प्रतियोगित्वादित्यतः परं प्रतियोगिज्ञानमात्रस्यैवाभावधीहेतुत्वादिति शेषः । केनचिद्रूपेण प्रतियोगिप्रमापि सम्भवतीत्याह– आरोपितत्वेनेति । न च विशेष्यस्यासत्त्वात्कथं सा प्रमेति वाच्यम् । प्रमां प्रति न विशेष्यसत्त्वं प्रयोजकम् । विशेष्यसत्त्वेऽपि रूप्यज्ञानस्या-प्रमात्वात् । किन्तु स्वोल्लिखितस्य प्रकारसम्बन्धस्य विशेष्ये सत्त्वम् । तच्च प्रकृतेऽप्यस्त्येवेति भावः । प्रतिभासेति । मात्रशब्देनार्थो व्यावर्त्यते । अर्थाभावेऽपि प्रातिभासवत्त्वमित्यर्थः । यथाश्रुते ज्ञानात्मकतापत्तौ विरोधः स्यादिति बोध्यम् । असिद्धीति ।। यत्किञ्चिदधिकरणे प्रपञ्चे अधिकरणत्वाभावस्यासिद्धिरित्यर्थः । असिद्धि-वारकस्यापि बहुशोऽभियुक्तैः प्रयुक्तत्वान्न वैयर्थ्यमित्याह– शरीरेत्यादि ।। विमत-मिति ।। वह्निमतः पक्षीकरणादसिद्धिर्बोध्या । विमतं तप्तायःपिण्डादि ।। किञ्चेति ।। तथा चाप्रसिद्धिवारकतया सहचारग्राहकतया व्याप्तिग्रहोपयुक्तत्वान्न तद्वैयर्थ्यमित्यर्थः । केचिदित्यस्वरसोद्भावनम् । तद्बीजं तु अनधिकरणत्वस्याधिकरणत्वसामान्याभावपरत्वे व्यभिचाराभावः । विशेषाभावपरत्वे तु प्रातिभासिकत्वविशेषणेऽपि व्यभिचार एवेति ।

ननु तथापि प्रातिभासिकत्वविशेषणं व्यर्थम् । अनधिकरणत्वे सत्यसत्त्वानधि-करणत्वस्यैव परमार्थसत्वसाधकत्वोपपत्तेः । शुद्धमेव हि ब्रह्म दृष्टान्तत्वेनाभ्युपेयम् । धर्मवतो दृष्टान्तत्वे साध्यवैकल्यापत्तेः । साध्यं तु बाधाभावरूपत्वादधिकरणस्वरूपमेव न धर्मः । धर्म्यतिरिक्ताभावानभ्युपगमात् । तथा च क्षित्यादिकमकर्तृकं शरीराजन्यत्वादित्यत्र शरीरस्येव व्याप्तिग्रहानुपयोगित्वेन प्रातिभासिकत्वस्य वैयथ्यमेव । आकाशादाव-जन्यत्वकर्तृजन्यत्वाभावयोरिव निर्धर्मके ब्रह्मण्यनधिकरणत्वपरमार्थत्वयोर्व्याप्तिग्रहोपपत्तेः । तथा चैकामसिद्धिं परिहरतो द्वितीयापत्तिः । स्वरूपासिद्धिपरिहारार्थं विशेषणं प्रक्षिपतो व्याप्यत्वासिद्ध्यापत्तिरित्यर्थः । व्याप्तावनुपयोगस्य दर्शितत्वादिति चेत् । अत्र ब्रूमः । शुद्धे ब्रह्मण्यनधिकरणत्वतदभावाभ्यामधिकरणत्वस्यैव प्राप्त्याऽनधिकरणत्वासिद्धेर्व्याप्त्य-ग्रहात् । प्रातिभासिकत्वविशेषणे तु व्याप्तिग्रहात्तस्य सार्थक्यम् । वस्तुतस्तु अधिकरणत्वा-भावातिरिक्तस्य प्रातिभासिकत्वविशेषिताधिकरणत्वस्य विशिष्टस्याभावो अखण्ड एव हेतूकृतः । अतो न वैयर्थ्यगन्धोऽपि । न चैवं शरीराजन्यत्वादित्यत्राप्युक्तविधयाऽखण्डा-भावसत्त्वेन वैयर्थ्योक्तिरसङ्गता स्यादिति वाच्यम् । इष्टापत्तेरिति विभावनीयम् ।

ननु तथापि त्वन्मते प्रातिभासिकस्याप्यसत्त्वेन व्यर्थविशेषणतया व्याप्यत्वासिद्धिः । अस्मन्मतमाश्रित्य हेतूकरणे च देहात्मैक्ये ब्रह्मज्ञानेतराबाध्ये व्यभिचारः । न च तस्य त्वन्मते प्रातिभासिकत्वेन प्रातिभासिकत्वानधिकरणत्वविशेषणेनैव व्यावर्तिततया न तत्र व्यभिचार इति वाच्यम् । तस्य ब्रह्मज्ञानेतरबाध्यादन्यत्वेन प्रातिभासिकत्वाभावात् । न हि प्रातिभासिकं ब्रह्मज्ञानेतरबाध्यादन्यदिति चेन्मैवम् । न हि प्रातिभासिकत्वं ब्रह्मज्ञानेतर-बाध्यत्वमितीहाभिप्रेतम् । येनोक्तदोषः स्यात् । किन्तु सत्यत्ववादिमिथ्यात्ववाद्युभय-सम्मतमिथ्यात्वकत्वं प्रातिभासिकत्वमिहाभिप्रेतम् । देहात्मैक्यं च सत्यत्ववादिनां तार्किकादीनां मिथ्यात्वेन सम्मतम् । अतस्तत्र न व्यभिचारः । तदिदमुक्त-मारोपितत्वेनोभयसम्मतत्वरूपस्येति । न चेति ।। तथा च न पारमार्थिकसत्त्व-सिद्धिरित्यर्थः । व्यावर्तकतयेति ।। व्यावृत्तेर्व्यावर्तकप्रयोज्यत्वनियमादित्यर्थः ।

नन्वसत्प्रातिभासिकव्यावृत्तिं प्रति व्यावर्तकं पारमार्थिकसत्त्वं ब्रह्मण्यस्तु । तत्र पारमार्थिकसत्त्वस्य सम्भवात् । प्रपञ्चे तूक्तहेतुं प्रति न पारमार्थिकसत्त्वं व्यावर्तकम् । प्रपञ्चस्य मिथ्यात्वेन पारमार्थिकसत्त्वस्याभावात् । किंतु व्यावहारिकसत्त्वमेव व्यावृत्तिरूपहेतुं प्रति प्रपञ्चे व्यावर्तकम् । तथा चाननुगतमेव सत्त्वमुक्तहेतुं प्रति प्रयोजक-मित्याशङ्कापरिहारार्थमुक्तं विश्वमिथ्यात्वेत्यादि । अन्योन्याश्रयादिति । व्यावृत्ति-रूपोक्तहेतुं प्रति पारमार्थिकसत्त्वस्याव्यावर्तकत्वे उक्तहेतोरप्रयोजकत्वेन मिथ्यात्वानुमानं प्रति बाधकत्वाभावसिद्धौ मिथ्यात्वानुमानेन मिथ्यात्वसिद्धिः । तत्सिद्धौ चानुगत-व्यावर्तकस्यासम्भवादननुगतस्य व्यावर्तकत्वेनोक्तहेतोरप्रयोजकत्वमित्यन्योन्याश्रय इत्यर्थः । तत्प्रयोजकमिति । उक्तहेतुं प्रति व्यावर्तकतया प्रयोजकमित्यर्थः । असद्व्यावृत्तिं प्रतीति । असत्प्रातिभासिकव्यावृत्तिं प्रतीत्यर्थः । सत्त्वस्यैवेति । ब्रह्मप्रपञ्चयोर्विद्य-मानासत्प्रातिभासिकव्यावृत्तिं प्रति व्यावर्तकतया प्रयोजकमुभयानुगतं तद्विरुद्धं पारमार्थिक-सत्त्वमेव वाच्यम् । न तु ब्रह्मत्वादिकम् । तस्य प्रपञ्चेऽविद्यमानत्वेन न्यूनवृत्तित्वा-दित्यर्थः । यथाश्रुते त्वसद्व्यावृत्तेः परमते शुक्तिरूप्येऽपि सत्त्वेन तत्र तत्प्रयोजकसत्त्वस्या-भाववत्प्रपञ्चेऽपि तदभावोपपत्तेरसङ्गतिः स्यादिति ध्येयम् । अन्यथेति । उक्तव्यावृत्तिं प्रति ज्ञानत्वादेः प्रयोजकत्वे सत्यज्ञानादिवाक्ये ज्ञानपदेन ज्ञानत्वप्रतिपादनद्वाराऽनृत-व्यावृत्तिसिद्धिप्रसङ्गेन सत्यपदवैयर्थ्यं स्यादित्यर्थः । प्रपञ्च इति । अनुगतस्य सम्भवे बाधकं विना त्यागायोगादिति भावः ।

अत्र वदन्ति । ‘‘अयुक्तमेतत् । न हि प्रातिभासिकासतोरेका व्यावृत्तिरुभयी वा समव्याप्ता । येनैकप्रयोजकप्रयोज्या भवेत् । किन्तु प्रातिभासिकव्यावृत्तिप्रयोजकं ब्रह्मविश्वासत्साधारणमेव वक्तव्यम् । असत्यपि प्रातिभासिकत्वाभावात् । एवमस-द्व्यावृत्तावपि प्रयोजकं ब्रह्मविश्वप्रातिभासिकसाधारणमेव वक्तव्यम् । प्रातिभासिकस्याप्य-सत्त्वाभावात् । तथा च तत्प्रयोजकद्वयसमावेशादेव ब्रह्मण्युभयव्यावृत्त्युपपत्तौ नीलत्वघटत्व-रूपावच्छेदकद्वयसमावेशोपपन्ननीलघटत्ववन्नातिरिक्तप्रयोजककल्पनायामस्ति किञ्चिन्मान-मिति कृतबुद्धयोविदाङ्कुर्वतु । नित्यत्वं चोपाधिः । तुच्छप्रातिभासिकयोर्नित्यत्वव्यतिरेके साध्यव्यतिरेकदर्शनादिति ।

अत्र ब्रूमः । न तावद्ब्रह्मविश्वासत्सु प्रातिभासिकव्यावृत्तिरेका परमते सम्भवति । ब्रह्मणि सा धर्मिस्वरूपा । जगति व्यावहारिकी अन्योन्याभावादिरूपा । असति तु निर्धर्मकत्वेन न व्यावहारिक्यपि व्यावृत्तिः । किन्तु व्यावृत्तावेवासत्प्रतियोगिकत्वादिकम् । न वा ब्रह्मविश्वासत्सु प्रातिभासिकव्यावृत्तिं प्रति प्रयोजकोऽनुगतो धर्मः सम्भवति । ब्रह्मणो निर्धर्मकत्वात् । विश्वस्य व्यावहारिकधर्मवत्त्वात् । असतो निरुपाख्यत्वात् । नापि ब्रह्मविश्वप्रातिभासिकेषु असद्व्यावृत्तिरेका सम्भवति । नाप्येकव्यावर्तकप्रयोज्या । ब्रह्मविश्वयोस्त्वसत्प्रातिभासिकव्यावृत्तिः सामान्याभावरूपतयैका सम्भवति । अधिकरण-भेदेनाभावभेदाभावात् । तथा च ब्रह्मविश्वयोर्विद्यमानामुक्तव्यावृत्तिं प्रति व्यावर्तकतया प्रयोजकमेकमनुगतमवश्यं वाच्यम् । तच्च पारमार्थिकसत्त्वमेव । अवच्छेदकान्तरानुपपन्न-प्रयोजकत्वादिति साधु कृतबुद्धयो विदाङ्कुर्वन्तुतराम् । नापि नित्यत्वमुपाधिः । पक्षे पारमार्थिकसत्त्वाभावे तद्विरुद्धस्वभावासत्प्रातिभासिकयोर्व्यावृत्तावुच्यमानायां व्याघातव-त्पारमार्थिकसत्त्वाभावे ध्वंसप्रतियोगित्वरूपस्य नित्यत्वाभावस्योक्तौ व्याघाताभावेनोपाधेः पक्षे साध्याभावासाधकत्वात् । उक्तानुकूलतर्कगृहीतसाध्यव्याप्तिकहेत्वव्यापकत्वेन साध्या-व्यापकत्वाच्चेति ।

प्रामाण्येति । अर्थसत्त्वगर्भप्रामाण्यस्यार्थासत्त्वगर्भातत्त्वावेदकत्वेनात्यन्तविरोधा-त्प्रामाण्यातत्वावेदकत्वयोः सामानाधिकरण्यादर्शनात् । प्रामाण्यस्य साधारणधर्मत्वा-भावेनातत्वावेदकत्वकोट्यस्मारकतया नोक्तविधविकल्पः सम्भवतीत्यर्थः । प्रत्यक्षस्येति । तथा च तत्त्वावेदकप्रमोक्तावपि नासिद्धिरिति भावः । अनुमानादेश्चेति । तथा च तत्त्वभूतमिथ्यात्वावेदकतया तत्त्वावेदकजातीयानुमानविषयत्वेनापि तत्वावेदकप्रमाविषयत्वं पक्षे नासिद्धमिति भावः । विपक्ष इति । मिथ्याविषयकज्ञानस्यापि प्रमात्वे व्याघात इत्यर्थः । विषयेति । रूप्यज्ञानस्यापि प्रामाण्यप्रसङ्गादित्यर्थः । अत्र हेतौ नित्यत्वमुपाधिः पूर्ववन्निरसनीयः ।

अत्र वदन्ति । ‘‘प्रमात्वं तद्वति तत्प्रकारकत्वं वा तत्वावेदकत्वं वा । आद्ये दृष्टान्तस्य साधनवैकल्यम् । न हि परमार्थतः शुद्धस्य ब्रह्मणस्सप्रकारकज्ञानविषयत्वम् । न च धर्मवतो दृष्टान्तत्वं सम्भवति । तस्य पक्षकुक्षिनिक्षिप्तत्वेन निश्चितसाध्यवत्त्वाभावात् । द्वितीये तत्वावेदकत्वस्याबाधितविषयत्वरूपत्वेन साध्याविशेषपर्यवसानात् । हेतुग्रहे सिद्धसाधनम् । हेत्वग्रहे तु स्वरूपासिद्धिरिति ।

मैवम् । विशेष्यावृत्त्यप्रकारकज्ञानत्वादेः प्रमात्वस्य विवक्षायां दोषाभावात् । तत्वावेदकप्रमोक्तावप्यदोषत्वस्योक्तत्वाच्च । न च साध्यावैशिष्ट्यं दोषः । अर्थसत्त्वाग्रहेऽपि शब्दादिना तज्ज्ञाने तद्विषयकत्वग्रहसम्भवात् । शब्देऽनित्यत्वाग्रहेऽपि शब्दत्वा-नित्यत्वयोर्व्याप्तिग्रहवदिति सर्वमनवद्यम् ।

ननु सत्यत्वसिद्धिं विना अनिषेध्यत्वेनेत्यंशस्यासिद्धिः । तथा चान्योन्याश्रय इत्यत आह । त्वयापीति । अन्यथा जन्माद्यस्य यत इति सूत्रे जगत्कर्तृत्वेन ब्रह्मणः सर्वज्ञत्वसिद्धिः, शास्त्रयोनित्वादिति सूत्रे च सर्वकर्तृत्वसिद्धमेव सार्वज्ञं स्फोर्यत इति त्वदुक्तमयुक्तं स्यादिति भावः । अन्यथेति । ईश्वरस्याप्यनिषेध्यत्वेन जगद्द्रष्ट्टत्वाभावे पालनीयाज्ञानात्तत्पालनादौ प्रवृत्तिर्न स्यादित्यर्थः । नन्वीश्वरः प्रपञ्चं निषेध्यत्वेनैव जानाति । अत एव न तस्य भ्रान्तत्वम् । मिथ्याभूतस्य च मिथ्यात्वेनैव ग्रहणादैन्द्र-जालिकवद्भ्रान्तित्वायोगात् । अन्यथा सर्वविषयकभ्रमज्ञातृत्वेन भ्रान्तत्वस्य दुर्वारतापत्तेः । न च निषेध्यत्वेन ज्ञाने तत्पालनार्थमीश्वरस्य प्रवृत्तिर्न स्यादिति वाच्यम् । ऐन्द्रजालिक-प्रवृत्तिवदीश्वरप्रवृत्तेरपि तथाविधत्वादिति चेन्मैवम् । न ह्यैन्द्रजालिकस्तत्पालयति । किन्तु दर्शयामीति भ्रमयति । ईश्वरस्तु पालयति । ‘‘एष लोकपालः । विश्वं तद्भद्रं यदवन्ति देवाः’’ इत्यादिश्रुतेः । यस्माद्देवाः विश्वं रक्षन्ति तस्माद्भद्रं सत्यमिति माधवीय-व्याख्यानात् । ‘‘सेयं देवतैक्षत हन्ताहमिमास्तिस्रो देवता अनेन जीवेनात्मनानुप्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणि । स ईक्षतेमे नु लोकाश्च लोकपालाश्च’’ इत्यादावनिषेध्यत्वेनैव सर्वज्ञानोक्तेश्च । यः सर्वज्ञः सर्वविदित्यादौ सामान्यविशेषाभ्यां ज्ञानोक्तेश्च । निषेध्यत्वेन ज्ञाने सामान्यविशेषाभावाच्चेति । विपक्ष इति । अनिषेध्यत्वेनेश्वरज्ञानविषयस्यापि विश्वस्य सत्यत्वाभावे निषेध्यमेव प्रपञ्चमनिषेध्यत्वेन ईश्वरो जानातीति स्यात् । तथाचेश्वरस्य भ्रान्तत्वं स्यादित्यर्थः । सा चेति । शोकं मोहं जरां मृत्युमत्येतीत्यादिभिर्विरुद्धेत्यर्थः । सत्याया इति । सत्यत्वविशेषितार्थक्रियायाः हेतुविशेषणत्व इत्यर्थः । यथाश्रुते असिद्ध्याद्यभावादिति बोध्यम् । पक्षे सपक्षे चेति । पक्षेऽसिद्ध्या पक्षधर्मतायाः, सपक्षेऽसिद्ध्या व्याप्तेरयोगादित्यर्थः । असत्यायाश्चेति । अर्थक्रियामात्रस्य हेतुविशेषणत्व इत्यर्थः । नन्वैन्द्रजालिकादेरसत्त्वात्कथं स्वमते तस्यार्थक्रियाकारित्वमिति चेन्न । तस्याप्यविद्यमानापरपर्यायमिथ्याभूतार्थक्रियाहेतुत्वात् । अत एव ब्रह्माणीत्याद्यग्रिमग्रन्थ-विरोधोऽपि नेति ध्येयम् ।। सप्रकारकेति । ऐन्द्रजालिकार्थक्रिया तु सप्रकारेणेदा-नीन्तनबाधेन बाध्येति न तत्र व्यभिचार इत्यर्थः । ननु सप्रकारकजाग्रद्बोधा बाध्यस्वप्न-जलावगाहनप्रियासङ्गमादिविशेषिता-प्रमाणीभूतज्ञानस्यार्थक्रियाकारित्वदर्शनेन तद्विषये तत्र व्यभिचारः । अथ तत्र ज्ञानमेव सुखादिजनकं तच्चाबाध्यमेवेति मतम् । तदसत् । ज्ञानमात्रस्य हि तादृशसुखाजनकत्वेन किञ्चिद्विशेषितस्यैव तथात्वं वाच्यम् । ज्ञाने च विशेषो नार्थातिरिक्तः । तदुक्तम् । ‘‘अर्थेनैव विशेषो हि निराकारतया धियाम्’’ इति । अर्थेनेत्यर्थ एवेत्यर्थः । तथा च मिथ्याभूतविशेषितस्य जनकत्वाभ्युपगमे मिथ्याभूतस्यापि जनकत्वाद्व्यभिचार एवेति शङ्कां परिहरति । व्यभिचारस्त्विति ।

अत्र ब्रूमः । विषयविशेषोपलक्षितज्ञानस्यैव जनकत्वमस्तु, तत्कुतो विषयस्य जनकत्वम् । तथा चोक्तं शास्त्रदीपिकायां बौद्धं प्रति । ‘‘अथ सुखज्ञानमेवार्थक्रिया । तच्चाव्यभिचार्येव । न हि क्वचिदप्यसति सुखे सुखज्ञानमस्ति’’ इत्याशङ्क्य सत्यमेतत् न तु तेन पूर्वज्ञानप्रामाण्याध्यवसायनं युक्तम् । अप्रमाणेनापि प्रियासङ्गमविज्ञानेन स्वप्नावस्थायां सुखदर्शनात्’’ इति । ननु स्वरूपाणामननुगततया ज्ञानत्वादेश्चातिप्रसक्ततयाऽनुगतानति प्रसक्तोपलक्ष्यतावच्छेदकाभावादुपलक्षणत्वासम्भव इति चेन्न । विशेषणत्वमप्यसम्भवि, अनागतादिज्ञाने तत्कालाविद्यमानस्य विषयस्य पूर्वभावित्वरूपजनकत्वासम्भवात् । ननु स्वव्यापारजन्ये व्यापारिणोऽसतो जनकत्ववत्स्वज्ञानजन्येऽप्यसतो जनकत्वमस्त्विति चेन्न ।। व्यापारद्वारा व्यापारिणो जनकत्वमित्यस्य कार्यजनकव्यापारजनकत्वमित्यर्थः । भवति च यागादि तथा । तस्यापूर्वोत्पत्तिकाले सत्त्वात् । मिथ्याभूतं तु स्वकालेऽपि सद्विलक्षणस्वभावं कथं स्वज्ञानं व्यापारं जनयेत् । असद्वैलक्षण्यापेक्षया लाघवेन सत्त्वस्यैव कारणत्वे प्रयोजकत्वात् । स्वज्ञानाजनकस्यापि मिथ्यार्थस्य स्वज्ञानजन्यकार्यं प्रति स्वज्ञानस्य जनकत्वमात्रेण मिथ्यार्थस्यापि जनकत्वाभिधानं त्वमानकम् । नन्वतीता-नागतावस्थस्यापि सद्धर्माश्रयत्वमभ्युपगम्यत एव । अन्यथा ध्वंसप्रागभावप्रतियोगित्व-तज्ज्ञानविषयत्वादीनामनाश्रयत्वापत्तेः । प्रमाणबलात्कारणत्वाभ्युपगमस्यापि तुल्यत्वादिति चेन्मैवम् । विद्यमानप्रागभावप्रतियोगित्वादीनामनाश्रितत्वासम्भवादविद्यमानाश्रयत्ववत् कारणत्वस्य पूर्ववृत्तित्वरूपस्यासत्यसम्भवाद्विद्यमानाश्रितत्वम् । न हि विद्यमानत्व-मविद्यमानेऽस्ति । व्याघातादिति सर्वं मनोरमम् ।

नन्वर्थोपलक्षितज्ञानस्यार्थक्रियाकारित्वमिति पक्षेऽप्युक्तहेतोः स्वाप्नगजादिज्ञान एव व्यभिचारः । स्वरूपाबाध्यस्य विषयाबाध्यत्वदर्शनेन विषयबाधे स्वरूपबाधस्यावश्यकतया स्वाप्नादिज्ञानं सदेवेत्यस्य वक्तुमशक्यत्वादिति चेन्न । असत्यपि गजे गजज्ञानमासीदिति तज्ज्ञानस्य जाग्रत्यप्यनुभवेन विषयासत्त्वेऽपि सत्त्वात् । स्वरूपाबाध्यसाक्षिविषयस्यापि रूप्यस्य बाध्यत्वदर्शनाच्चेति । ननु शुद्धस्यार्थक्रियाकारित्वाभावात्साधनविकलत्वम् । उपहितस्य पक्षनिक्षेपात्साध्यविकलत्वमित्यत आह ।। सत्यस्येति ।। आश्रयत्व-विषयत्वादिनाऽज्ञानादिसिद्धिरूपार्थक्रियाकारित्वं शुद्धात्मनि दृष्टान्ते वर्तते । तदुक्तं सङ्क्षेपशारीरके । ‘‘आश्रयत्वविषयत्वभागिनी निर्विशेषचितिरेव केवले’’ति । शुद्धस्य जगद्धेतुत्वेनाप्यर्थक्रियाकारित्वात् । अत एवानुपदं वक्ष्यति ‘‘ब्रह्मणि हेतुत्वं प्रती’’त्यादि । अन्यथा तद्वाक्यस्यासङ्गतत्वापात इत्यर्थः । एतेन मम मते अविद्योपहितस्य साक्षिणो मिथ्यात्वात्साधनवत्यपि साक्षिणि साध्यवैकल्यं, साध्यवति शुद्धात्मनि साधनवैकल्यमिति निरस्तम् । साक्षिशब्देन विश्वसाक्षिणः शुद्धात्मन उपादानात् । तस्य चार्थ-क्रियाकारित्वोक्तेश्च । तुष्यतु दुर्जन इति न्यायेनोक्तार्थक्रियातिरिक्तार्थक्रियामभिप्रेत्याह ।। असद्वेति ।। वाशब्दोऽनास्थायाम् ।

ननु साध्ययुक्तादात्मनः सपक्षाद्धेतुव्यावृत्तावसाधारण्यं दोषः स्यादित्यत आह ।। असाधारण्यस्येति ।। अगृह्यमाणेति ।। साध्यतदभावानुमित्यनुकूलव्यतिरेकव्याप्ति-द्वयवत्तया वा तादृशव्याप्तिग्रहहेतुव्यतिरेकसहचारवत्तया वा ज्ञायमानत्वे सति पक्षधर्मतया ज्ञायमानत्वेन साध्यतदभावौ प्रति हेतोरगृह्यमाणविशेषावस्थायामसाधारण्यं दोष इत्यर्थः । प्रकृते तु नागृह्यमाणविशेषावस्था । विपक्षे बाधकतर्केण स्थापनासाध्यं प्रति हेतो-र्व्याप्यत्वग्रहादित्यत आह ।। विपक्ष इति ।। ब्रह्मणि सप्रकाराबाध्यजगद्धेतुत्वं प्रति परमार्थसत्वस्य प्रयोजकत्वेनावधारणात् । प्रपञ्चे तदभावेऽकारणकार्योत्पत्तिरूप-विपक्षबाधकतर्केण हेतोर्व्याप्यत्वग्रहान्नासाधारण्यं न वाऽप्रयोजकत्वमित्यर्थः ।।

ननु तथाप्युक्तहेतुरयुक्तः । अनादित्वस्य विषमव्याप्तस्योपाधित्वात् । न चोक्तविपक्ष बाधकतर्केण हेतोः साध्यव्याप्यतया तदव्यापकतयोपाधेः साध्याव्यापकत्वमिति वाच्यम् । प्रातिभासिकरज्जुसर्पादौ भयकम्पादिकार्यकारित्वदर्शनेन प्रातिभासिकसाधारण्यस्य तुच्छ-व्यावृत्तस्य प्रतीतिकालसत्त्वस्यैवार्थक्रियाकारित्वं प्रति प्रयोजकत्वात् । प्रातिभासिकस्यार्थ-क्रियाकारित्वानभ्युपगमे सप्रकारकाबाध्येति हेतुविशेषणवैयर्थ्यापत्तेः । कस्मिन्नपि देशे कस्मिन्नपि काले केनापि पुरुषेणाबाध्यत्वं हि परमार्थसत्त्वम् । तदपेक्षया प्रतीतिकाल-सत्त्वस्य लघुत्वादिति चेन्मैवम् । स्वरूपेणैव प्रपञ्चस्य निषेध इति त्वया व्यवस्थापितत्वेन सत्त्वेन प्रतीयमानत्वातिरिक्तस्य प्रातिभासिकसत्त्वस्य तव मतेऽभावेन तस्य हेतुत्वं प्रत्यप्रयोजकत्वात् । अन्यथा शशविषाणमस्तीति शब्दाभासात्सत्त्वेन प्रतीयमानस्य निरुपाख्यस्यापि हेतुतापत्तेः । यथा च शशविषाणमस्तीत्यादिनाऽनाभासस्यासतः प्रतीतिस्तथोक्तं पुरस्तात् । यथा च हेतौ न विशेषणवैयर्थ्यं तथा तत्रैवावोचाम ।

ननु घटे घटत्वस्येव मिथ्याभूते प्रपञ्चे मिथ्यात्वस्य परमते सत्वान्न तत्र तदारोपितम् । अतो हेत्वसिद्धिरित्याशङ्कां परिहरति ।। न च पञ्चम इति ।। आरोपितत्वादिति ।। नन्वारोपितत्वं प्रातिभासिकत्वं चेत्प्रपञ्चे हेत्वसिद्धिः । तत्सिद्धेः पारमार्थिकत्वसिद्ध्युत्तर-कालीनत्वात् । व्यावहारिकत्वं चेच्छुक्तिरूप्यादौ व्यभिचारः । उभयसाधारण्येऽप्ययमेव दोष इति चेन्मैवम् । मिथ्यात्वेनोभयसम्मतत्वस्यारोपितत्वस्य हेत्वन्तर्गतत्वात् । अस्ति च ब्रह्मजगतोस्तादृशं मिथ्यात्वम् । अतो नासिद्ध्यादि । रूप्ये च तादृशमिथ्यात्वाभावान्न व्यभिचार इति । नन्वसति सदसद्वैलक्षण्यादिरूपमिथ्यात्वस्याभावेनारोपितमेव तत्र तदित्यत आह – अत्र चेति । ननु प्रपञ्चस्य कल्पितत्ववादे कश्चित् कल्पकोऽस्त्येवेति हेतोर-सिद्धिरिति शङ्कां परिहरति – न च षष्ठ इति ।। चिन्मात्रस्येति । कल्पनोपयोगि-देहाद्यध्यासाभावादित्यर्थः ।। अन्यस्य चेति ।। चिन्मात्रस्याकल्पकतया कल्पितान्तरेणैव कल्पितस्य कल्पना वाच्येत्यनवस्थापत्त्या यावद्विशेषबाधे सामान्याभावसिद्धेरित्यर्थः ।। अत्र चेति ।। ननु नासति व्यभिचारः । सिद्धान्ते तस्यापि भ्रान्तिविषयत्वेन शुक्ति-रूप्यवत्कल्पकोपेतत्वादिति चेत् न । स्वप्रत्यासन्नकल्पकरहितत्वादित्यर्थात् । असतोऽप्रत्यासन्नत्वात् । कल्पकशब्दस्य पित्रादिशब्दवत्सम्बन्धिविशेषपरतया तद्राहित्यं पक्षे स्वमतेऽप्यस्तीति भावः ।

ननु शुद्धस्याप्यनाद्यविद्योपधानवशेन कल्पकत्वमस्तु । कल्पकत्वं हि कल्पनां प्रत्याश्रयत्वं विषयत्वं साधकत्वं वा । तच्च सर्वं कल्पनासमसत्ताकत्वेन शुद्धत्वाव्याघात-कम् । तदुक्तम् । ‘‘आश्रयत्वविषयत्वभागिनी’’ति । अस्तु वोपहितस्य कल्पकत्वम् । न चानवस्था । अविद्याद्यध्यासस्याध्यासान्तरानपेक्षत्वात् । स्वपरसाधारणसर्वनिर्वाहकतो-पपत्तेः । अकल्पितस्य कल्पकत्वादर्शनात् । कल्पितप्रतिबिम्बविशिष्टादर्शादेरादर्शान्तरे प्रतिबिम्बकल्पकत्वदर्शनाच्च । बिम्बस्य द्वितीयादर्शसम्मुखत्वाभावेन तत्कल्पकत्वा-योगादिति । मैवम् । कल्पितेनापि संसारेणास्पृष्टस्य चैतन्यस्याभावे नित्यमुक्त-श्रुतेर्निर्विषयत्वापत्तेर्वक्ष्यमाणत्वात् । अतात्विकसंसारास्पृष्टत्वस्य सर्वसाधारणत्वात् । नापि शुद्धस्य कल्पनां प्रत्याश्रयत्वादिकम् । अस्यास्मिन्कल्पनेति कल्पनाया द्वयसापेक्षत्वा-त्कल्पकस्यान्यस्य सम्भवे तत्कल्पनां प्रति शुद्धस्याश्रयत्वादिकं सम्भवेत् । शुद्धस्य कल्पनां प्रति कर्तृत्वं तु न सम्भवति । देहेन्द्रियाद्यभावादित्युक्तत्वात् । नाप्युपहितस्य कल्पकत्वे अनवस्थाद्यभावः । अविद्याध्यासस्य स्वपरनिर्वाहकत्वकल्पनाया निर्बीजत्वात् । प्रपञ्चस्य सत्यत्वेनैवोपपत्तेश्च । आदर्शान्तरे प्रतिबिम्बस्याकल्पितत्वस्य वक्ष्यमाणत्वाच्चेति साधूक्तं कल्पकं विना कल्पनायोगादिति ।।

न्यायामृतकण्टकोद्धारः

प्रत्यक्षबाधमुक्त्वाऽनुमानबाधमाह – अनुमानेति । ननु बाधकत्वे ह्यधिकबलत्वं प्रयोजकम् । प्रकृते च तदभावात् कथं बाधकत्वमिति चेत् न । अनुमानानां निरवकाशत्वेन प्राबल्यात् । निरवकाशत्वं च व्याप्तिपक्षधर्मत्वोपेतत्वेन वा अबाधितप्रत्यक्षादिमूलकत्वेन वा प्रतिकूलतर्करहितत्वेन वोपपन्नम् । मिथ्यात्वानुमानं च नैतादृशम् । निरवकाशत्वप्रयोजकस्या-भावात् । न तावत् व्याप्तिपक्षधर्मतोपेतत्वेन निरवकाशत्वम् । व्यभिचारादिना तदभाव-स्योपपादितत्वात् । नाप्यबाधितप्रत्यक्षादिमूलकत्वेन । जगति मिथ्यात्वस्य प्रत्यक्षाद्यसिद्धत्वात् । नापि प्रतिकूलतर्कराहित्येन । तस्याग्रे वक्ष्यमाणत्वादिति । तस्मान्न तुल्यबलत्वम् । उभय-साधारणं पक्षं निर्दिशति – ब्रह्मप्रमान्येनेति । अत्र पक्षव्याख्यानं विप्रतिपत्तिपक्षव्याख्यानेनैव कृतमिति नेह तन्यते । वैकल्पिकविशेषणत्रयप्रयोजनं साध्यद्वयकरणप्रयोजनमपि स्वयमेव वक्ष्यति । हेतौ तु असत्त्वानधिकरणत्वादित्युक्ते शुक्तिरूप्ये व्यभिचारः । तन्निवृत्तये प्रातिभासिकत्वेति । न च स्वमते शुक्तिरूप्यस्यासत्त्वेन तदनधिकरणत्वाभावेन हेतोरेवगमनान्न व्यभिचार इति वाच्यम् । कदाचिदपि केनापि सत्त्वेनाप्रतीतत्वरूपस्यासत्त्वस्य विवक्षणात् । तादृशासत्त्वानधिकरणत्वस्य शुक्तिरूप्यादावपि भावात् । न च तादृशमसत्त्वमसिद्धमेव । न हि यदसत् तत् सत्त्वेन प्रत्येतव्यमिति नियमोऽस्ति । येन तादृशासत्त्वाप्रसिद्धिः स्यात् । यद्वा पररीत्या व्यभिचारपरिहारार्थमेतत् । पररीत्यैव हेतूकरणान्न स्वमते वैयर्थ्यम् ।

ननु तथापि कथमनेन व्यभिचारपरिहारः? सत्त्ववादिमते प्रातिभासिकत्वस्य खपुष्पतुल्यत्वेन तदभावस्य शुक्तिरूप्येऽपि भावादिति चेन्नैवम् । सत्त्वेन प्रतीतत्वमात्रस्वरूपस्य प्रातिभासिकपदेन विवक्षितस्यास्मन्मतेऽपि सत्त्वेन तदनधिकरणत्वस्य रूप्येऽभावात् भवति व्यभिचारपरिहार इति तेषां सत्त्वेन प्रतीतत्वमात्रमित्यस्य मात्रपदमहिम्ना सत्त्वाभावेऽपि सत्त्वेन प्रतीतत्वे पर्यवसानात् । तदर्थगतं मायिकं सत्त्वं नेति मते पक्षेऽसिद्धिः । सत्त्वाभावेऽपि सत्त्वेन प्रतीतत्वरूप-प्रातिभासिकत्वसत्त्वेन तदनधिकरणत्वाभावात् । अस्तीति मते शुक्तिरूप्ये प्रातिभासिकत्वा-भावेन पुनरपि व्यभिचार एवेति दूषणं विदाङ्कुर्वन्तु । वस्तुतस्तु प्रातिभासिकत्वं नाम ब्रह्मज्ञानेतरज्ञानबाध्यत्वं विवक्षितम् । तस्योभयमतेऽपि रूप्ये सत्त्वेन तदनधिकरणत्वाभावान्न व्यभिचारः । नाप्युभयमतेऽसिद्धिः । न चैवमग्रिमग्रन्थविरोधः । तस्याप्यत्रैव तात्पर्यादिति । यद्वा, स्वबाधकाभिमताबाध्यदोषजन्यज्ञानविषयत्वादिकं प्रातिभासिकत्वमिति न कश्चित् क्षुद्रोपद्रवः ।

ननु देहात्मैक्ये व्यभिचारः । तस्योक्तप्रातिभासिकत्वानधिकरणत्वे सत्यसत्त्वानधि-करणत्वादिति चेन्न । देहात्मैक्यभ्रमाभावस्योपपादयिष्यमाणत्वेनास्मदुक्तासत्त्वानधिकरणत्व-प्रतीकेनैव वारणात् । गौरोऽहमिति सामानाधिकरण्यप्रतीतेश्च मम देह इति देहात्मभेदस्यैव सर्वप्राणभृत्प्रत्यक्षत्वेन सिंहो देवदत्त इत्यादिवद् व्यपदेशमात्रत्वात् । अस्तु वा देहात्मैक्यभ्रमः । तथापि न तत्र व्यभिचारः । तस्य, मम देह इति वा, नाहं गौर इति वा परीक्षितप्रत्यक्षेण ब्रह्मज्ञानातिरिक्तेनैव बाध्यतया ब्रह्मज्ञानेतरज्ञानबाध्यत्वरूपप्रातिभासिकत्वसत्त्वात् । तदनधिकरणत्वाभावात् । अत एव पक्षीयवैकल्पिकविशेषणवत्त्वेन देहात्मैक्यस्यापि पक्षत्वात् तत्र च साध्यस्य बाधात् पक्षत्वाभावेनाश्रयासिद्धिरित्यप्यपास्तम् । ब्रह्मज्ञानेतरदेहात्मभेदज्ञान-बाध्यतयोक्तवैकल्पिकविशेषणाभावात् पक्षत्वस्यैवाभावेन नाश्रयासिद्धिः । ननु तथाप्यात्म-न्यारोपिते क्षणिकत्वे व्यभिचारः । तस्याधिष्ठानब्रह्मज्ञानबाध्यत्वेन भवदुक्तप्रातिभासिकत्वा-नधिकरणत्वात् । साध्याभावाच्चेति चेन्न । अत्र हि ब्रह्मप्रातिपदिकार्थेतरज्ञानबाध्यत्वं प्रातिभासिकत्वम् । एवं क्षणिकत्वं च न ब्रह्मेति ज्ञानमात्रबाध्यं किन्तु ब्रह्माक्षणिकं, स्थायीति ज्ञानेन । तथा च ब्रह्मप्रातिपदिकेतराक्षणिकत्वादिज्ञानबाध्यत्वाद् उक्तप्रातिभासिकत्वा-नधिकरणत्वाभावान्न व्यभिचार इति । ब्रह्म वृत्तिव्याप्यं नेति मते त्वात्मनि क्षणिकत्वारोप एव न सम्भवति । अत एव तस्य पक्षीयवैकल्पिकविशेषणवत्त्वात् पक्षत्वापत्त्यांऽशे बाध इति परास्तम् । पक्षविशेषणस्यापि ब्रह्मज्ञानेतरज्ञानबाध्यभिन्नत्वपरत्वेन ब्रह्मण्यारोपितक्षणिकत्वादेरपि व्यावर्तनात् तस्यापक्षत्वेन नांशबाध इति । प्रातिभासिकत्वानधिकरणत्वादित्युक्तेऽसति व्यभिचारः । तदर्थमसत्त्वानधिकरणत्वेति । तस्माद् विशेषणद्वयं सार्थकम् । इदं चोभयसिद्धं हेतुमङ्गीकृत्य व्याख्यानम् । यदा तु परमात्रसिद्धेन हेतुना साधनमिति पक्षः तदा न कोऽपि दोष इति ध्येयम् ।

नन्वेतेष्वनुमानेषु नित्यत्वमुपाधिः । पक्षातिरिक्ततुच्छप्रातिभासिकयोर्नित्यत्वाभावेन साध्य-व्यतिरेकदर्शनात् । साध्याभावाविनाभावी यदत्यय इति हि तल्लक्षणमिति चेन्न । उक्तहेतुं प्रति प्रकृतसाध्यस्यैव प्रयोजकत्वेनानुकूलतर्कसम्भवेन प्रकृतहेतोः प्रकृतसाध्यव्याप्यतया साध्यव्याप्य-हेत्वव्यापकत्वेनोपाधेः साध्यव्यापकत्वाभावेनाप्रयोजकतया तदभावस्यापि साध्याभावाव्याप्य-त्वात् । किञ्चेदं नित्यत्वम्? ध्वंसाप्रतियोगित्वं, तदनुपलक्षितसत्तायोगित्वं वा? नाद्यः । तुच्छप्रातिभासिकयोर्ध्वंसाप्रतियोगित्वेन तद्व्यतिरेकाभावेन तत्रोपाध्यभावेन साध्याभावदर्शनोक्त्य-योगात् । न द्वितीयः । सत्ता हि जातिर्वा, अबाध्यत्वं वा ? नाद्यः । आत्मनि सत्ताजात्यभावेन साध्यव्यापकत्वाभावात् । कल्पितसत्ताऽस्तीति चेत् कल्पितं नित्यत्वमङ्गीकृतं स्यात् । तस्य पक्षेऽपि सत्त्वेन साधनव्यापकत्वेनानुपाधित्वात् । न द्वितीयः । तादृशनित्यत्वस्य परमार्थतो निर्धर्मके ब्रह्मण्यप्यभावेन साध्यव्यापकत्वग्राहकस्थलाभावात् । मन्मते ब्रह्मणि तत्सद्भावेऽपि तस्य परमार्थसत्त्वप्रयोजकतया तद्व्यापकत्वात् । त्वन्मते तुच्छस्याबाध्यत्वेन तत्र नित्यत्वव्यतिरेकाभावेन तदभावस्य साध्याभावव्याप्यत्वदर्शनोक्त्ययोगाच्च । तस्मान्नित्यत्वं नोपाधिः । एतेनात्मत्वज्ञानत्वानन्दत्वाद्युपाधयो निरस्ताः । अनुकूलतर्कभावेन साध्य-व्याप्यहेत्वव्यापकत्वेन च तेषां साध्याव्यापकत्वात् । प्रकृतहेतोः साध्यव्याप्यताग्राहक-श्चानुकूलतर्को वक्ष्यत इत्यनवद्यम् ।

ननु तथापि हेतोः प्रातिभासिकत्वविशेषणस्यासिद्धिवारकत्वात् व्यर्थविशेषणता । न च मूलोक्तरीत्या तस्य व्याप्तिग्रहोपयोगित्वेनोपयोग इति वाच्यम् । तदभावेऽपि वस्तुगत्या निर्धर्मके शुद्धे ब्रह्मणि अनधिकरणत्वबाधाभावरूपहेतुसाध्ययोर्व्याप्तिग्रहसम्भवादिति चेन्न । शुद्धब्रह्मणो निर्धर्मकत्वे हेतुसाध्ययोस्तत्राभावेन व्याप्तिग्रहासम्भवात् । हेतुसाध्ययोस्तत्र सत्त्वे वा कथं निरधिकरणत्वम्? व्याहतत्वात् । न चातिरिक्तधर्माभावेऽपि स्वरूपभूतधर्माधिकरणत्वमस्तीति वाच्यम् । एवमधिकरणत्वसामान्ये विद्यमाने तत्सामान्याभावासम्भवेन हेतोरभावेन व्याप्तिग्रहासम्भवात् । हेतुसाध्ययोरभावरूपत्वेन प्रतियोगिसापेक्षत्वेन निरुपाधिकब्रह्मरूपत्वा-सम्भवाच्च । सम्भवे वा सार्वज्ञादीनामपि ब्रह्मरूपत्वसम्भवेन तत्प्रतिपादकसगुणवाक्यानां तत्त्वावेदकत्वं स्यात् । तस्मात् प्रातिभासिकत्वविशेषणाभावे व्याप्तिग्रहासम्भवात् तद्विशेषणस्य व्याप्तिग्रहोपयुक्तत्वेन सार्थकत्वमिति व्यर्थत्वप्रयुक्तव्याप्यत्वासिद्धिर्नेति युक्तमुत्पश्यामः । न च परमार्थसत्त्वे बाधो न स्यादिति प्रतिकूलतर्कपराहतमनुमानमिति वाच्यम् । बाधाभावस्योप-पादितत्वेनेष्टापत्तेः । न च व्यावहारिकत्वोपपत्त्या हेतोरप्रयोजकत्वमिति वाच्यम् । मूलोक्तरीत्या ब्रह्मणि विशिष्टहेतुं प्रति परमार्थसत्त्वस्यैव प्रयोजकत्वेन प्रपञ्चे प्रयोजकान्तरकल्पने कल्पना-गौरवात् ।

ननु न प्रातिभासिकासतोरेका व्यावृत्तिः । प्रतियोगिभेदेन व्यावृत्तिभेदात् । नाप्युभयी परस्परव्याप्ता । परस्परव्यभिचारात् । तथा च नैकप्रयोजकप्रयोज्यत्वं किन्तु प्रातिभासिक-व्यावृत्तिप्रयोजकं ब्रह्मविश्वासत्साधारणमेव वक्तव्यम् । असत्यपि प्रातिभासिकत्वाभावात् । एवमसद्व्यावृत्तावपि प्रयोजकं ब्रह्मविश्वप्रातिभासिकसाधारणमेव वक्तव्यम् । प्रातिभासिकेऽप्य-सत्त्वाभावात् । तथा च प्रयोजकद्वयसमावेशादेव ब्रह्मण्युभयव्यावृत्त्युपपत्तौ नीलघटत्ववत् नातिरिक्तप्रयोजककल्पनायामस्ति किञ्चिन्मानम् । तथा च कथं नाप्रयोजकत्वमिति चेन्मैवम् । व्यावृत्तेरेकत्वेनैकप्रयोजकप्रयोज्यत्वस्यावश्यकत्वात् । अनृतादिव्यावृत्तीनां ब्रह्मात्मकत्वपक्षे प्रतियोगिभेदेऽपि व्यावृत्त्यभेदात् । तद्भेदे तासां सत्यत्वेऽद्वैतहानेः । अभावद्वैतस्य च पूर्वमेव निरस्तत्वात् । मिथ्यात्वेऽनृताद्यात्मकत्वापत्तेस्तद्भेदपक्षो दुष्ट एव । न च प्रत्येकप्रयोजक-प्रयोज्यत्वेनैवोपपत्तौ नैकप्रयोजकप्रयोज्यतेति वाच्यम् । व्यावृत्तेरेकत्वेन प्रत्येकप्रयोजक-प्रयोज्यत्वस्यासम्भवात् । अस्तु वा व्यावृत्तिरुभयी । तथापि विशिष्टस्य हेतूकरणादेकप्रयोजक-प्रयोज्यत्वमावश्यकम् । नीलघटत्वादौ तु प्रत्येकप्रयोजकस्य वक्तुं शक्यत्वात्, प्रकृते चासद्व्यावृत्तिं प्रति ब्रह्मविश्वप्रातिभासिकसाधारणस्यैकस्याभावात् । न च प्रतीयमानत्व-मपरोक्षतः प्रतीयमानत्वं, सत्त्वेन प्रतीयमानत्वं वा, तत्प्रयोजकं प्रकृतेऽपि शक्यं वक्तुमिति वाच्यम् । असत्यतिव्याप्तेः । नाप्यर्थक्रियाकारित्वम् । प्रातिभासिकशुद्धब्रह्मणोस्तदभावात् । नापि वस्तुत्वम् । निर्धर्मके ब्रह्मणि रूप्ये चाभावात् । कल्पितस्यासत्यपि सत्त्वात् । नापि सत्स्वरूपत्वम् । प्रातिभासिकस्यैव स्वरूपेण निषेध इति पक्षे तत्राव्याप्तेः । एवमेव प्राति-भासिकव्यावृत्तिं प्रत्यपि नैकं प्रयोजकम् । तस्मात् प्रत्येकप्रयोजकासम्भवात् एकं परमार्थसत्त्वमेव प्रयोजकं स्वीकर्तव्यमिति नाप्रयोजकत्वम् । अन्यथा सत्त्वनाधिकरणत्वे सत्यसत्त्वानधिकरणत्वे सति सदसत्त्वानधिकरणत्वरूपानिर्वचनीयत्वसाध्यके, प्रतीयमानत्वे सति बाध्यत्वादिति हेतावपि प्रत्येकप्रयोजकादेव हेतोरुपपत्त्याऽप्रयोजकत्वं स्यात् । भेदाभेदसाधके समानाधि-करणत्वादित्यादावपि प्रत्येकप्रयोजकेन साध्योपपत्त्याऽप्रयोजकत्वं स्यादित्यलं विस्तरेण । तस्मादप्रयोजकत्वादिदोषाभावादनुमानं निरवद्यमाद्यम् ।

अनिषेध्यत्वेनेति । अत्र विषयत्वादिति करणे रूप्ये व्यभिचारः । ततः प्रमां प्रतीति । तथाऽप्यनिवृत्तिः । तस्याप्यनुव्यवसायरूपप्रमाविषयत्वात् । अतः साक्षादिति । तथाऽप्य-निवृत्तिः । तस्यापि निषेध्यत्वेन साक्षाद् बाधरूपप्रमाविषयत्वात् । अतोऽनिषेध्यत्वेनेति ।

नन्वत्र प्रमात्वं किं तद्वति तत्प्रकारकत्वं वा, तत्त्वावेदकत्वं वा? नाद्यः । दृष्टान्तस्य साधनवैकल्यात् । दृष्टान्तीभूतं हि शुद्धं ब्रह्मैव वक्तव्यम् । न हि तस्य सप्रकारकज्ञानविषय-त्वम् । न च धर्मवत एव दृष्टान्तत्वम् । तस्य पक्षनिक्षिप्तत्वेन दृष्टान्तत्वासम्भवात् । नापरः । तस्याबाधितार्थकत्वेन तदसिद्ध्या हेतोः सन्दिग्धासिद्धत्वात् । तत्सिद्धौ वा साध्यसिद्ध्या सिद्धसाधनत्वादिति चेन्मैवम् । अस्त्वाद्यः पक्षः । न च साधनवैकल्यम् । वेदान्ततात्पर्यविषयो ब्रह्म स्वज्ञानाबाध्यप्रकारकज्ञानविशेष्यम् । अधिष्ठानत्वादित्यादिना तत्सिद्धेः । वक्ष्यति चैतत् सगुणवादे । द्वितीयो वाऽस्तु । न चासिद्धिः । प्रत्यक्षादीनां तत्त्वावेदकत्वस्य प्राक् साधितत्वात् । न च सिद्धसाधनम् । प्रत्यक्षादिकमबाधितार्थकमिति सिद्धावपि विमत-मबाध्यमिति उद्देश्यप्रतीतेरसिद्धत्वेन सिद्धसाधनत्वासम्भवात् । सिषाधयिषया वा तत्सम्भवाच्च । अत एव नाप्रयोजकत्वम् । विषयबाधे तज्ज्ञानस्याबाधितार्थकत्वरूपप्रामाण्यासम्भवादिति वक्ष्यमाणत्वात् । अनिषेध्यत्वेनेश्वरं प्रतीति । अत्राप्यपरोक्षत्वादित्युक्ते रूप्ये व्यभिचारः । तदर्थमीश्वरं प्रतीति । तथाऽप्यनिवृत्तिः । तस्यापि निषेध्यत्वेनेश्वरं प्रत्यपरोक्षत्वात् । अतोऽनिषेध्यत्वेनेति । तथाऽप्यनिवृत्तिः । तस्यायं भ्रमवानितीश्वरापरोक्षे अनिषेध्यत्वेनापि विषयत्वात् । अतः साक्षादिति । न चापरोक्षत्वस्य लिङ्गाद्यजन्यज्ञानविषयत्वरूपतया ईश्वरं प्रत्यनिषेध्यत्वेन साक्षाज्ज्ञातत्वादित्येवास्तु । शेषस्य व्यभिचारावारकतया वैयर्थ्यमिति वाच्यम् । अत्रापरोक्षत्वस्य ज्ञानत्ववत् जातिरूपतयाऽखण्डतया वा ज्ञातत्वाद्यघटितत्वेन वैयर्थ्याभावात् । न च भवन्मते जातेरस्वीकारात् वाद्यसिद्धो हेतुरिति वाच्यम् । सर्वानुगतस्यैकस्य धर्मस्य तार्किकाभिमतस्यास्वीकारेऽपि साजात्यनिर्वाहकस्याननुगतस्यैव धर्मस्य स्वीकारात् । अथ सत्यत्वसिद्धिं विनाऽनिषेध्यत्वेनेत्यस्यासिद्ध्या स्वरूपासिद्धिरिति चेत्, न । जगत्पालनार्थं प्रवृत्त्यन्यथानुपपत्त्याऽनिषेध्यत्वेनेत्यस्य सिद्धेः । न हि निषेध्यत्वेन जानंस्तत्पालनार्थं प्रवर्तते । न चैन्द्रजालिकवदुपपत्तिः । तस्यानिषेध्यत्वेनापरोक्षज्ञानाभावेऽपि तेन रूपेण परोक्षज्ञानस्य सत्त्वात् । न चेश्वरस्य परोक्षज्ञानं श्रुत्यादिविरुद्धं स्वीकर्तुमपि शक्यम् । अथ निषेध्यत्वेन पश्यंस्तत्पालनार्थं प्रवर्तते, को दोष इति चेत्, न, अदृष्टकल्पनाप्रसङ्गात् । न हि स्वयं निषेध्य-त्वेन पश्यन् परोक्षतोऽप्यनिषेध्यत्वेनाजानंस्तत्पालनादौ प्रवर्तते इति दृष्टचरम् । ईश्वरस्य भ्रान्तत्वापत्तिरूपप्रतिकूलतर्कसत्त्वे(न)नाप्रयोजकता । न चेष्टापत्तिः । निरनिष्टो निरवद्य इत्यादिश्रुतिविरोधात् । अस्या निर्गुणविषयताया मिथ्यात्वसिद्ध्युत्तरकालीनत्वात् । सप्रकारका बाध्येति । सप्रकारकं यज्ज्ञानं तदबाध्याऽर्थक्रिया तत्कारित्वं, तस्मादित्यर्थः । अयं च हेतुः पररीत्यैव । स्वमते प्रातिभासिकार्थक्रियाकारित्वाभावेन तद्व्यावर्तकसप्रकारकाबाध्येति विशेषण-वैयर्थ्यापत्तेः ।

अथापि स्यात् । परमते प्रियासङ्गमादिविशेषिताप्रमाणीभूतज्ञानस्य सप्रकाराबाध्यार्थक्रिया-कारित्वदर्शनेन तद्विषये व्यभिचार इति चेन्न । तत्र ज्ञानस्यैवार्थक्रियाकारित्वेन तद्विषयस्या-तथात्वात् । न च विषयानवच्छिन्नज्ञानमात्रस्यातिप्रसञ्जकतया तदवच्छिन्नस्य जनकत्वे विशेषणीभूतस्य विषयस्यापि जनकत्वमिति वाच्यम् । विषयातिरिक्तस्य ज्ञाने हेतुविशेषजन्यस्य वा, स्वाभाविकस्य वा विशेषस्यासतः साधकत्वभङ्गे साधयिष्यमाणत्वात् । तादृग्विशेषा-नङ्गीकारे त्वन्मते ब्रह्मापरोक्षवृत्त्येव परोक्षवृत्त्याऽपि संसारनिवृत्त्यापत्तेः । ज्ञाने विषयान्यस्य विशेषस्याभावात् । विषयरूपस्य विशेषस्योभयत्रापि तुल्यत्वात् । तस्मात् विषया-नपेक्षितज्ञानविशेषाङ्गीकारे कथमतिप्रसङ्गः? यद्वा, विषयस्योपलक्षणत्वान्नार्थक्रियाकारित्वम् । न च ज्ञानस्वरूपाणामननुगतत्वात् ज्ञानत्वस्यातिप्रसक्तत्वात् अनुगतोपलक्ष्यतावच्छेदकस्या-भावान्नोपलक्षणत्वमिति वाच्यम् । हेतुविशेषप्रयोज्यस्य स्वाभाविकस्य वोपलक्ष्यतावच्छेदकस्य सम्भवात् । उपलक्ष्यतावच्छेदकाभावेऽपि त्वया द्वितीयाभावस्य ब्रह्मोपलक्षकत्वस्वीकाराच्च । सर्वैश्च घटप्रागभावो घटजनकः, घटः स्वध्वंसजनक इत्यत्र प्रागभावप्रध्वंसौ प्रति घटस्योप-लक्षणत्वाङ्गीकाराच्च । विस्तरिष्यते चैतत् असतः साधकत्वभङ्गे । न च विषयबाधे ज्ञानस्यापि बाध इति वाच्यम् । (अ)ज्ञानबाधेऽपि साक्षिणोऽबाधात् । तथा च परेणापि प्रियासङ्गमादि-ज्ञानस्यैव सुखजनकत्वस्वीकारात् तद्विषये न परमतेनापि व्यभिचारः । न चानादित्वमुपाधिः । उक्तहेतुं प्रति ब्रह्मणि परमार्थत्वस्यैव प्रयोजकतया हेतोः साध्यव्याप्यतया तदव्यापकत्वेनोपाधेः साध्याव्यापकत्वात् । यदि च परमार्थसत्त्वापेक्षया प्रातीतिकसत्त्वं लघ्विति तर्हि प्रातीतिक-सत्त्वेऽपि जगतोऽर्थक्रियाकारित्वोपपत्त्या तद्वैलक्षण्याङ्गीकारवैयर्थ्यापत्तिः । रूप्यादेरपि सप्रकारा-बाध्यार्थक्रियाकारित्वापत्तेश्च । न च व्यावहारिकसत्त्वमेवोक्तहेतुं प्रति जगति प्रयोजकमिति वाच्यम् । ब्रह्मणि चान्यस्यैव प्रयोजकतायां प्रयोजकद्वैविध्यकल्पनागौरवात् । शुद्धस्यैवाज्ञान-साधकत्वाङ्गीकारात् न दृष्टान्तीकृते शुद्धे ब्रह्मणि साधनवैकल्यं शङ्क्यम् । अन्यथाऽ-न्योन्याश्रयादित्यलं पल्लवेन ।

आरोपितेति । आरोपितं मिथ्यात्वं यस्य तत्कत्वादित्यर्थः । रूप्ये व्यभिचार-वारणायारोपितेति । नन्वारोपितत्वं प्रातिभासिकत्वं चेत् प्रपञ्चेऽसिद्धिः । तस्य सत्यत्व-सिद्ध्युत्तरकालीनत्वात् । व्यावहारिकत्वं चेत् शुक्तिरूप्ये व्यभिचार इति चेन्न । आरोपितशब्देन बाध्यत्वस्य विवक्षितत्वात् । रूप्यमिथ्यात्वस्य च ब्रह्मज्ञानाबाध्यत्वस्य सामान्यतो मिथ्यात्वभङ्गे साधितत्वात् । न चासति व्यभिचारः । तत्रात्यन्ताभावप्रतियोगित्वरूपमिथ्यात्वस्य सत्त्वात् । बाधाभावाच्च । उपपादितं चैतत् पूर्वमेवेत्यलम् । न चैवमप्यसिद्धिः । प्रपञ्चमिथ्यात्वस्य सत्यत्वादिति वाच्यम् । तस्य ब्रह्मातिरिक्तत्वेऽद्वैतहानेः । नापि तत्स्वरूपत्वम् । सोपाधि-कत्वादिति । कल्पकेति । न चासिद्धिः, शुद्धस्यैवाविद्यावशेन कल्पकत्वोपपत्तेरिति शङ्क्यम् । अविद्याया अपि कल्पितत्वेन तत्सिद्धौ कल्पकत्वसिद्धिः । तत्कल्पकत्वसिद्धौ अविद्यायाः कल्पितत्वसिद्धिरित्यन्योन्याश्रयाय् । न च कल्पकत्वं कल्पनाश्रयत्वं, कल्पनाविषयत्वं, तद्भासकत्वं वा । तदविद्यां विनैव भविष्यतीति वाच्यम् । तथात्वे तेषां निरुपाधिकत्वेन स्वाभाविकत्वापत्तेः । न च विशिष्टस्यैव कल्पकत्वम् । न चानवस्था । अविद्याध्या-सावसानत्वादिति वाच्यम् । कल्पकाभावेनाविद्याध्यासम्भवे विशिष्ट•)भावेन कल्पका-सम्भवात् । तथा च यावद्विशेषाभावे कल्पकरहितत्वसिद्धिरिति नासिद्धिः । न चासति व्यभिचारः । तस्य मूल एव परिहृतत्वादिति सर्वं निरवद्यम् ।

वैकल्पिकाद्यविशेषणप्रयोजनमाह– प्रातिभासिकस्येति । इदं च विशेषणत्रयं मतभेदेन, न सर्वसाधारणमित्याह ।। तत्रापीति ।। सर्वसाधारणपक्षलाभाय सर्वसाधारणवैकल्पिकविशेषण-त्रयमाह । यद्वा एतदिति । शुक्तिरजतस्य च स्वबाधकाभिमताबाध्यदोषजन्यज्ञानविषयत्वात् स्वबाधकाभिमताबाध्यबाधविषयत्वाच्च आद्यविशेषणद्वयेन शुक्तिरजतव्यावृत्तिः । समानाधि-करणेति । समानाधिकरणो यः कर्मप्रागभावः तत्समानकालीनं यज्ज्ञानं तेनाबाध्यत्वे सतीत्यर्थः । चरमसाक्षात्कारस्यान्यकर्मप्रागभावसमानकालीनत्वात् तादृशज्ञानबाध्यत्वेनाश्रया-सिद्धिः स्यात् । अतः समानाधिकरणविशेषणम् । चरमसाक्षात्कारानन्तरं कर्मान्तरानुदयात् चरमसाक्षात्कारस्य समानाधिकरणकर्मप्रागभावसमानकालीनत्वाभावान्नासिद्धिः ।

नन्वाद्ये साध्ये सिद्धसाधनम् । व्यावहारिकसत्त्वस्य पराभ्युपगमादित्यत आह – व्यावहारिकसत्त्वमिति । तथा च न सिद्धसाधनमिति भावः । ननु सत्त्वेन धीमात्ररूपत्वं सत्त्वा(स्वा)भावे सति सत्त्वेन धीविषयत्वम् । तत् कथं सत्त्वम्? सत्त्वाभावस्य सत्त्वरूपत्वे व्याघातादित्यत आह– अनिर्वाच्यलक्षण इति । नन्वेवं स्वमते व्यर्थविशेषणस्यापि हेतुत्वं स्यात् । तत्रापि परं प्रति व्यभिचारोद्धारस्य स्वप्रयोजनत्वसम्भवात् । न चेष्टापत्तिः । असाम्प्रदायिकत्वादित्यत आह – जन्यकृत्यजन्यानीति । नन्वेतावता पक्षे उपरञ्जक-विशेषणमस्तु । न तु साध्ये । अदर्शनादिति चेन्न । साध्यविशिष्टपक्षप्रतीतिरुद्देश्या । सा चोभयथाऽपि सम्भवति । पक्षे उपरञ्जकविशेषणेन वा साध्ये उपरञ्जकविशेषणेन वा । तथा च पक्ष एवोपरञ्जकविशेषणमिति नियमोऽप्रयोजकः । दृष्टं च विमतं भिन्नाभिन्नमित्यत्र साध्येऽप्युपरञ्जकं विशेषणम् । तत्राप्रयोजकत्वपरिहारार्थं तदिति यदि तर्हि प्रकृतेऽपि पूर्वोक्त-प्रयोजनसम्भवादिति द्रष्टव्यम् । अन्यथेति । साध्यविशेषणस्योक्तप्रयोजनानङ्गीकार इत्यर्थः । प्रतिभासमात्रशरीरत्वरूपस्येति । अत्र प्रतिभासमात्रशरीरत्वं नाम ब्रह्मज्ञानेतरज्ञान-बाध्यत्वादिकम् । न तु यथाश्रुतम् । प्रतिभासस्य सत्त्वेन तद्रूपत्वे रजतस्य ज्ञानरूपत्वेन बाह्यमतापत्तेः । ज्ञानस्य परमार्थत्वेन तद्रूपस्य पारमार्थिकत्वापत्तावपसिद्धान्तापत्तेश्चेति द्रष्टव्यम् ।

ननु द्वितीयानुमानेऽनभ्यासदशायामित्यस्य पक्षविशेषणत्वेन हेतुविशेषणत्वाभावात्, तृतीयचतुर्थयोश्च विशिष्टयोरेव कार्यकारणभावेन कारणाभावेन कार्याभावानुमाने विशेषणानां व्याप्तिग्रहोपयुक्तत्वेन सार्थकत्वम् । प्रकृते च नैवमित्यरुचेराह– किञ्चेति । तथा च प्रकृतेऽपि व्याप्तिग्रहोपयुक्तत्वेन सार्थकत्वमिति भावः । इदं च सम्यग् हेतुव्याख्यानावसर एव व्याख्यातम् । न चेत्यारभ्य ब्रह्मत्वाभावाच्चेत्यन्तो ग्रन्थः हेतोरप्रयोजकत्वपरिहारार्थः । तत्तात्पर्यं पूर्वमेव कथितं द्रष्टव्यम् । अन्यथेति । अकस्मात् क्लृप्तप्रयोजकत्याग इत्यर्थः । अनुमानादे-श्चेति । तस्य तत्त्वावेदकत्वं परस्यापि सिद्धमिति भावः । सा च श्रुत्यादीति । निरनिष्टो निरवद्य इत्यादीत्यर्थः । चतुर्थ इति । तथा च परमतरीत्या सप्रकाराबाध्येत्यस्य व्यभिचार-वारकत्वात् तद्रीत्यैवायं हेतुरिति द्रष्टव्यम् । ननु सप्रकाराबाध्यार्थक्रियाकारित्वं स्वाप्नप्रिया-सङ्गमादौ व्यभिचारीत्यत आह– व्यभिचारस्त्विति । स्वाप्नप्रियासङ्गमज्ञानस्यैवार्थक्रियाकारित्वं, न त्वर्थस्येति तत्र हेतोरेवाभावात्, ज्ञाने च साध्याभावाभावान्नोभयत्र व्यभिचार इति निरसिष्यत इत्यर्थः । शुद्धब्रह्मणो दृष्टान्तीकरणे तस्यार्थक्रियाकारित्वानङ्गीकारात् साधन-विकलतेत्यत आह– सत्यस्येति । विशिष्टस्य तथाऽङ्गीकारेऽन्योन्याश्रयादिति भावः । ननु सति सपक्षे तत्राप्रवेशी हेतुरसाधारणः । ततः सपक्षे ब्रह्मण्यस्य हेतोरवृत्तित्वेनासाधारण्यमित्यत आह– असाधारण्यस्येति । अनुकूलतर्काभावदशायामित्यर्थः । अनुकूलतर्कदशायां तु साध्यवति हेतुव्यतिरेकासम्भवात् । प्रकृते चानुकूलतर्कसद्भावादित्याह– विपक्ष इति । अत्र सर्वत्र कण्टकोद्धारः पुरैव कृतो द्रष्टव्यः । ज्ञानत्वेन ज्ञाननिवर्त्यत्वरूपमिथ्यात्वस्यारोपितस्या-सति सत्त्वेन व्यभिचार इत्यत आह– अत्र चेति । न चैवं तादृशमिथ्यात्वस्यालीकत्वेन कथं प्रपञ्चे तदारोप इति शङ्क्यम् । आरोपे आरोप्यज्ञानमात्रं प्रयोजकं, न तु वास्तवमित्याशयात् । चिन्मात्रस्येति । त्वन्मत इति शेषः । मन्मते तु कल्प्याभावादेवेति भावः । तदेवं षडपि हेतवः साधवः ।

न्यायामृतप्रकाशः

प्रत्यक्षबाधमभिधायानुमानबाधमाह ।। अनुमानेति ।। ब्रह्मप्रमान्येनेत्यादि ।। ब्रह्मान्यदि-त्येवोक्तेऽसतोऽपि पक्षकोटिनिवेशप्राप्त्या तत्र सत्त्वसाधने बाधः स्यात्तद्वारणाय असत्त्वा-नधिकरणत्वे सतीत्युक्तम् । तर्हि प्रातिभासिकस्यापि पक्षकोटिनिवेशापत्त्या बाधवारणाया-बाध्यत्वे सतीत्युक्तम् । मायिमते प्रपञ्चस्याबाध्यत्वाभावेनाश्रयासिद्धिवारणाय ब्रह्मप्रमान्ये-नेत्युक्तम् । प्रपञ्चस्य मायिमते ब्रह्मप्रमान्येनाबाध्यत्वान्न पक्षालाभः । प्रातिभासिकस्य तु ब्रह्मप्रमान्येन बाध्यत्वात्तद्व्यावृत्तिः । तत्त्ववादिमते पक्षलाभाय नञ्द्वयगर्भता । ब्रह्म वृत्ति-व्याप्यमिति मतेनेदं विशेषणम् । ब्रह्म वृत्तिव्याप्यं नेति मते ब्रह्मप्रमेत्येव वक्तुमशक्यमत आह ।। वेदान्तेति ।। प्रपञ्चस्य वेदान्ततात्पर्यप्रमाजन्यं यज्ज्ञानं चरमवृत्तिरूपं तदन्येना-बाध्यत्वान्न मायिमते पक्षालाभः । प्रातिभासिकस्य तु वेदान्ततात्पर्यप्रमाजन्यज्ञानान्यज्ञान-बाध्यत्वात्तद्व्यावृत्तिः । तत्त्ववादिमते पक्षलाभाय नञ्द्वयगर्भत्वम् । शाब्दप्रमां प्रति तात्पर्यप्रमा हेतुरिति मतेनेदम् । शाब्दप्रमां प्रति तात्पर्यप्रमा न हेतुः । अन्योन्याश्रयात् – मानान्तरागम्यस्य वाक्यार्थस्य वाक्यादुपस्थितौ सत्यां तत्र वाक्यस्य तात्पर्यावधारणं, तात्पर्यावधारणे च तेन वाक्यार्थप्रतीतिः तात्पर्यज्ञानस्य वाक्यार्थज्ञाने कारणत्वस्य परेणोच्यमानत्वादित्येवमन्योन्याश्रयान्न शब्दार्थसंसर्गरूपवाक्यार्थप्रमां प्रति तात्पर्यप्रमा हेतुरिति मतेनाह ।। मोक्षहेत्विति ।। प्रपञ्चस्य मोक्षहेतुभूतं यज्ज्ञानं चरमवृत्तिरूपं तदन्येना-बाध्यत्वान्न मायिमते पक्षालाभः । तत्ववादिमते पक्षलाभाय नञ्द्वयगर्भता ।

गौरवान्नैवं पक्षनिर्देश इत्याशयेनाह ।। विमतं वेति ।। सद्वा परमार्थसद्वेति साध्यद्वयम् । तत्र प्रपञ्चे व्यावहारिकसत्त्वं नाम सत्त्वेन प्रतीतिमात्रम् । वस्तुतोऽर्थगतं सत्त्वं नास्ति । अत एव प्रतिपन्नोपाधौ स्वरूपेणैव त्रैकालिकनिषेधप्रतियोगित्वमङ्गीकुर्वन्ति । तन्मतानुसारेण सदित्येव साध्यनिर्देशः । अर्थगतं मायिकं सत्त्वमस्ति । अत एव प्रतिपन्नोपाधौ स्वरूपेणैव सत्ताप्रतिषेधस्य कर्तुमशक्यत्वात्पारमार्थिकत्वाकारेणैव निषेधमङ्गीकुर्वन्ति । तन्मते सदित्येव साध्यनिर्देशे सिद्धसाधनता स्यादतः परमार्थसद्वेत्युक्तम् । तेन पारमार्थिकसत्त्वनिषेधाङ्गी-कारात्परमार्थसद्वेति साधितमिति भावः ।। प्रातिभासिकत्वेति ।। अनधिकरणत्वादित्येवोक्ते सत्त्वादिधर्मानधिकरणेऽसति व्यभिचारः स्यादतः असत्त्वानधिकरणत्वादित्युक्तम् । तावत्युक्ते प्रातिभासिके व्यभिचारः स्यादतः सत्यन्तविशेषणम् । असति व्यभिचारवारणाय विशेष्यभागः ।।

अनिषेध्यत्वेनेति ।। पुरोवृत्तिनं रङ्गं रजततया जानामीत्याद्यनुव्यवसायरूपप्रमां प्रति व्यवसायद्वारा विषये प्रातिभासिके रजते व्यभिचारवारणाय साक्षादित्युक्तम् । नेदं रजतमिति बाधकज्ञानरूपप्रमां प्रति निषेध्यतया साक्षाद्विषये रजते व्यभिचारपरिहाराय अनिषेध्यत्वेनेति विषयविशेषणम् । इदं रजतमिति भ्रमं प्रति अनिषेध्यत्वेन साक्षाद्विषये रजते व्यभिचार-वारणाय प्रमां प्रतीत्युक्तम् ।। अनिषेध्यत्वेनेति ।। पदानां कृत्यं पूर्ववत् । इदं रजत-मित्यस्मदादिभ्रमरूपं ज्ञानं प्रति अनिषेध्यत्वेन साक्षादपरोक्षत्वं रजतेऽप्यस्तीति व्यभिचार-वारणाय पूर्वं प्रमां प्रतीत्युक्तम् । अत्र तत्स्थाने ईश्वरं प्रतीत्युक्तम् । रजतं चेश्वरं प्रति निषेध्यत्वेनैव साक्षादपरोक्षमित्यदोषः । इदं च

‘अपरोक्षदृशो मिथ्यादर्शनं न क्वचिद्भवेत् ।

 सर्वापरोक्षविद्विष्णुर्विश्वदृक्तन्न तन्मृषा ।।’ इति प्रमाणोक्तमनुमानम् ।

असत्यार्थक्रियाकारित्वस्यैन्द्रजालिकेऽपि सत्त्वाद्व्यभिचारवारणायाबाध्येत्युक्तम् । ऐन्द्रजालिकार्थक्रिया तु बाध्येति । नन्वेवं स्वरूपासिद्धिः । प्रपञ्चगतार्थक्रियाया निष्प्रकारकब्रह्मज्ञानबाध्यत्वाङ्गीकारादित्यत उक्तम् ।। सप्रकारकाबाध्येति ।। तथा च नासिद्धिः । प्रपञ्चगतार्थक्रियाया निष्प्रकारकज्ञानबाध्यत्वेन सप्रकारकाबाध्यत्वादिति भावः । रूप्यादौ व्यभिचारवारणाय आरोपितेत्युक्तम् । प्रातिभासिकस्येत्यादेरुक्तरीत्यार्थः स्पष्टः । वैकल्पिकं वाशब्दोपेतम् ।। एतद्विशेषणेति ।। ब्रह्मप्रमान्येनेत्यादिविशेषणेत्यर्थः । स्वबाधकाभिमतबाध्यदोषजन्यज्ञान विषयत्वेन स्वबाधकाभिमताबाध्यबाधविषयत्वेन परमते पर्यवसानेन पक्षलाभः । अस्मन्मते पक्षलाभाय नञ्द्वयगर्भत्वम् । स्वबाधकस्यैवाभावेन तदबाध्यदोषजन्यज्ञानविषयत्वं तदभिमताबाध्यबाधविषयत्वं च नास्ति । अतो नास्माकं पक्षालाभ इति ज्ञेयम् । प्रातिभासिकं चैतेन पक्षाद्व्यावर्तितम् । प्रातिभासिकरजतविषयक-ज्ञानहेतुकाचादिदोषस्य रजतबाधकत्वेनाभिमतं यन्नेदं रजतमिति ज्ञानं तदबाध्यत्वेन स्वबाधकाभिमताबाध्यदोषजन्यज्ञानविषयत्वस्यैव सत्त्वात् । तथा प्रातिभासिकविषयको यो बाधस्तस्य प्रातिभासिकबाधकत्वेनाभिमतेन स्वेनैव बाध्यत्वादिति ध्येयम् ।। समानाधि-करणेति ।। ज्ञानेन समानाधिकरणेत्यर्थः । ज्ञानेनाबाध्यत्वे सतीत्येवोक्ते मायिमते पक्षालाभः अतः कर्मप्रागभावसमानकालीनेत्युक्तम् । जगद्बाधकं च ज्ञानं न कर्मप्रागभावसमानकालीनं साक्षात्कारानन्तरं ‘‘क्षीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन्दृष्टे परावरे’’ इति वचनात् कर्मणा-मनुदयेन तदा कर्मप्रागभावाभावात् । अतः कर्मप्रागभावसमानकालीनं यदयं घट इति ज्ञानं तदबाध्यत्वमस्तीति न पक्षालाभः । नन्वथापि पक्षालाभः यज्ञदत्तस्य जगद्बाधकज्ञानोत्पत्ति-काले देवदत्तकर्मप्रागभावसत्त्वेन प्रपञ्चस्य देवदत्तकर्मप्रागभावसमानकालीनयज्ञदत्तज्ञानेन बाध्यत्वात् । अतः समानाधिकरणेति कर्मप्रागभावविशेषणम् । तथा च बाधकज्ञानाधि-करणको यः कर्मप्रागभावो यज्ञदत्तीय एव तत्समानकालीनं यज्ज्ञानम् अयं घट इति ज्ञानं तेनाबाध्यत्वमस्तीत्यर्थः । प्रातिभासिकं चानेन पक्षाद्व्यावर्तितम् । शुक्तिसाक्षात्कारानन्तरमपि कर्मणामुदयेन प्रातिभासिकरजतबाधकस्य शुक्तिज्ञानस्य ज्ञानसमानाधिकरणकर्मप्रागभाव-समानकालीनत्वेन तादृशज्ञानेनाबाध्यत्वस्य प्रातिभासिकेऽभावादिति द्रष्टव्यम् ।

स्वबाधकेत्यादिप्रकारत्रयेण पक्षनिर्देशेन प्रातिभासिकव्यावृत्तिर्जातेत्याह ।। प्रातिभासि-केत्यादिना ।। प्रातिभासिकेति ।। प्रातिभासिकस्य यद्बाधकं तेन बाध्यौ न भवत इत्यर्थः । सद्वेति साध्यनिर्देशकृत्यमाह ।। व्यावहारिकेति ।। द्वितीयसाध्ये विशेषणवैयर्थ्यं परिहरति ।। अर्थगतमिति ।। मायिकं व्यावहारिकम् । ननु वादिनस्तव मते परमार्थसद्वेति द्वितीयसाध्ये परमार्थेति विशेषणं व्यर्थम् । न चापरमार्थसद्व्यावृत्त्यर्थं तदिति वाच्यम् । भवन्मतेऽपरमार्थ-सतोऽभावेन व्यावर्त्याप्रसिद्धेः । अतः सदित्युक्ते परमार्थसत्त्वस्यैव प्राप्तेस्तद्विशेषणं अनुमान-प्रयोक्तुर्वादिनस्तव मते व्यर्थमित्याशङ्क्य निराकरोति ।। न चेति ।। सत्त्वेनेति ।। सत्त्वेन धीमात्रमेव न तु वास्तवं सत्त्वमित्येवं रूपमपारमार्थिकसत्त्वं रूप्यादौ मयाप्यङ्गीकृतमिति तद्वारणाय तत्सार्थकमिति भावः । तर्हि मायिमते प्रवेशः स्यादित्यस्वरसादेवाह ।। अनिर्वाच्येति ।। नेदं विशेषणं व्यर्थम् । प्रातिभासिकव्यावहारिकसत्त्वव्यावृत्त्यर्थत्वात् । न च भवन्मते व्यावर्त्याप्रसिद्धिरिति वाच्यम् । परमते तत्सद्भावेन परप्रसिद्धिमात्रेण व्यावर्त्यत्वो-पपत्तेः । परप्रसिद्धिमात्रेण स्वलक्षणस्थविशेषणकृत्यकथनमदृष्टमिति चेन्न । यथाहि सत्त्वा-नधिकरणत्वे सत्यसत्त्वानधिकरणत्वे सति सदसत्त्वानधिकरणत्वमनिर्वचनीयत्वमित्य-निर्वाच्यत्वलक्षणे आद्यविशेषणद्वयव्यावर्त्यप्रसिद्धावपि सदसतो मायिमतेऽभावात्तृतीयं विशेषणं व्यर्थमित्याशङ्कायां स्याद्वादिमते जगतः सप्तभङ्गित्वेन तन्मते प्रसिद्धत्वेन व्यावर्त्यत्वं परैरुक्तं तद्वदित्यर्थः । परप्रसिद्धिमात्रेणेत्यस्य स्याद्वादिप्रसिद्धिमात्रेणेति साम्प्रदायिकोऽर्थः । कस्यचित्पुंसः सदसत्त्वारोपः कुत्रचिज्जातः तादृशभ्रमरूपप्रसिद्धिमात्रेणेत्यर्थ इत्येतद-साम्प्रदायिकं व्याख्यानमित्युपेक्ष्यम् । किञ्च मया त्वां प्रत्यनुमानं प्रयुज्यते तत्र विमतं सदित्येव प्रयोगे तव सिद्धसाधनता स्यादतः परमार्थेति विशेषणम् । न चेदं मत्प्रयोजनमेव न भवत्प्रयोजनमिति वाच्यम् । अनुमानप्रयोक्त्रा मया यथा तव सिद्धसाधनादिकं न स्यात्तथा यत्नः कार्यः । अतस्तव प्राप्तसिद्धसाधनोद्धारोऽपि मत्प्रयोजनमेवेत्याह ।। परार्थेति ।। जन्येति ।। यथा निरीश्वरवादिनं मीमांसकं प्रति जन्यपदस्य व्यर्थत्वेऽपि जन्यकृत्यजन्यत्वा-वच्छिन्ने सकर्तृकत्वसिद्धेरुद्देश्यत्वेन उपरञ्जकव्यावर्तकं विशेषणं तदित्यङ्गीकृतम् । यथा वा पर्वतः प्रमेयवह्निमानित्यत्र प्रमेयत्वं वह्नेर्न व्यावर्तकं विशेषणं किन्तु प्रमेयवह्निसिद्धेरुद्देश्य-त्वेनोपरञ्जकमेव तदिति अवैयर्थ्यमित्युच्यते तथा परमार्थसत्त्वरूपसाध्यसिद्धेरुद्देश्यत्वेन उपरञ्जकविशेषणत्वेनावैयर्थ्यादित्यर्थः । यथोक्तं परेण ‘‘विशेषणमपि द्विविधं व्यावर्तक-मुपरञ्जकं चेति । तत्राव्यावर्तकं विशेषणमुपरञ्जकमित्युच्यत’’ इति ।। मां प्रतीति ।। त्वन्मते व्यावर्त्याप्रसिद्धेरिति भावः ।। आद्येति ।। प्रातिभासिकत्वानधिकरणत्वे सत्यसत्त्वानधिकरण-त्वादित्याद्यहेतावित्यर्थः ।। वादिनं प्रतीति ।। अनुमानप्रयोक्तारं त्वां प्रतीत्यर्थः ।। अप्रसिद्धिरिति ।। ‘‘सद्भ्यामधिकरणप्रतियोगिभ्यामभावो निरूप्यते’’ इति वचनादिति भावः ।। अप्रामाणिकस्यापीति ।। तथा च प्रतियोगिसत्त्वं नापेक्षितमित्यर्थः ।।

प्रतिभासमात्रशरीरेति ।। मात्रशब्देनार्थो व्यावर्त्यते । अर्थाभावेऽपि प्रतिभास-कत्त्वमित्यर्थः । यथाश्रुते ज्ञानात्मकत्वापत्तौ विरोधः स्यादिति ध्येयम् । तस्य प्रातिभासिक-त्वस्य । प्रसिद्धेः मन्मतेऽपीति शेषः ।। अन्यथेति ।। प्रातिभासिकत्वाप्रसिद्ध्या तदनधि-करणत्वाप्रसिद्धौ चोदितायामित्यर्थः । त्वयापि प्रातिभासिकान्यद्विश्वं मिथ्येत्यनुमातव्यम् । अन्यथा सिद्धसाधनतापत्तेः । ‘‘ब्रह्मप्रातीतिकान्यद्विश्वं मिथ्याप्रतीतितः’’ इति त्वदुक्तेश्च । तथा च तत्र प्रतियोग्यप्रसिद्ध्या तदन्यत्वाप्रसिद्धेः पक्ष एवाप्रसिद्ध इत्यनुमानस्यैवायोग इति दोषसाम्यमित्यर्थः ।। असिद्धीति ।। अनधिकरणत्वे सतीत्येवोक्ते यत्किञ्चिदधिकरणे प्रपञ्चेऽनधिकरणत्वमसिद्धमित्यर्थः । विमतं पर्वतादिरूपं, सौरभेत्याद्यनुमानं धूमवह्न्योः सद्भावदशायामेव । अन्यथा चन्दनप्रभवादिविशेषणस्यासिद्धिवारकत्वायोगादिति द्रष्टव्यम् । विमतं तप्तायोगोलकम् ।। दृष्टान्तेऽपीति ।। आत्मनीत्यर्थः । आत्मनोऽपि यत्किञ्चि-दधिकरणत्वादिति भावः । तथा चानधिकरणत्वस्य कुत्राप्यप्रसिद्धत्वेन तदवच्छेदेन व्याप्ते-र्गृहीतुमशक्यत्वेनाप्रसिद्धिवारकतया व्याप्तिग्रहोपयुक्तत्वं प्रातिभासिकत्वविशेषणस्येत्यर्थः ।। रूपादीनामिति ।। ‘‘चक्षुः तैजसं रूपादिषु पञ्चसु मध्ये रूपस्यैवाभिव्यञ्जकत्वा-दि’’त्यत्रालोकादौ रूपत्वादिव्यञ्जकत्वस्यापि सद्भावेन रूपस्यैवाभिव्यञ्जकत्वस्य कुत्राप्य-प्रसिद्धत्वेन तदवच्छेदेन व्याप्तिग्रहसम्भवात्तद्वारणाय रूपादिषु पञ्चसु मध्य इत्युक्तम् । एवं च यथा तस्याप्रसिद्धिवारकत्वेन व्याप्तिग्रहोपयुक्तत्वं तद्वदित्यर्थः । ननु हेतौ व्यभिचारवारकमेव विशेषणं देयं न तु व्याप्तिग्रहोपयुक्तमिति नियमोऽस्तीति चेत्तत्राह ।। व्यभिचारेति ।। तदौपयिकत्वस्य व्याप्तिग्रहोपयुक्तत्वस्य । हेतोर्व्यभिचारे तत्सत्त्वावच्छेदेन साध्यनिरूपिता व्याप्तिर्गृहीतुमशक्येति तद्वारकेऽपि विशेषणे व्याप्तिग्रहोपयुक्तत्वमेव तन्त्रमित्यर्थः ।। यत्किञ्चिदिति ।। वस्तुत्वादीत्यर्थः । केचिदित्यस्वरसोद्भावनम् । तद्बीजं तु अनधिकरणत्व-हेतोः अधिकरणत्वसामान्याभावपरत्वाङ्गीकारात् निषेधप्रतियोगित्वरूपधर्मविशेषाधिकरणे प्रातीतिके सामान्याभावायोगेन व्यभिचारस्यैवाभावादिति ।। व्यावहारिकेति ।। पारमार्थिक-सत्त्वाभावेऽप्युपपन्नत्वादिति भावः । नात्राऽप्रयोजकता शङ्क्या । प्रातिभासिकत्वानधि-करणत्वे सति असत्वानधिकरणत्वरूपहेतोरसत्प्रातिभासिकव्यावृत्तिरूपत्वात् तादृशहेतुं प्रति प्रयोजकत्वेन पारमार्थिकसत्त्वस्यैव दृष्टान्ते ब्रह्मणि क्लृप्ततया जगत्यपि पारमार्थिकसत्त्वाभावे हेतूच्छित्तेरेव बाधकत्वात् ।

ननु दृष्टान्ते ब्रह्मणि तथा क्लृप्तत्वेऽपि प्रकृते व्यावहारिकसत्त्वेनैवोक्तहेतोरुपपत्तिः किं न स्यादिति चेत्तत्राह ।। ब्रह्मणीति ।। व्यावर्तकतया असत्प्रातिभासिकयोरतिप्रसङ्गभञ्जकत-येत्यर्थः ।। त्यागस्येति ।। व्यावहारिकसत्त्वमङ्गीकृत्येति शेषः ।। अन्योन्याश्रयादिति ।। विश्वमिथ्यात्वे सिद्धे व्यावहारिकसत्त्वसिद्ध्या तेनैव हेतोरुपपत्त्या हेतोरप्रयोजकत्वसिद्धिः । तत्सिद्धौ चानुमानस्य दुष्टत्वेन तद्बाधाभावाद्विश्वमिथ्यात्वसिद्धिरित्यन्योन्याश्रयादित्यर्थः ।। अन्यथेति ।। क्लृप्तपरित्यागेनाक्लृप्तकल्पने वह्निं प्रति धूममप्रयोजकीकृत्य पर्वतत्वमेव प्रयोजक-मङ्गीकृत्य महानसस्यापि वह्निमत्त्वं न स्यादित्यतिप्रसङ्ग इत्यर्थः । ननु दृष्टान्ते ब्रह्मण्यपि असदादिव्यावृत्तेर्न सत्त्वं तन्त्रत्वेन क्लृप्तम् । किन्तु ज्ञानत्वाद्यपरपर्यायं यद्ब्रह्मत्वं तदेवेत्या-शङ्क्य निराकरोति ।। न चेति ।। अन्यथेति ।। तद्व्यावृत्तिं प्रति तद्विरुद्धधर्मवत्त्वस्य प्रयोजकत्वमनङ्गीकृत्यासद्व्यावृत्तिं प्रति तदविरुद्धं ज्ञानत्वादिकमेव प्रयोजकं न तद्विरुद्धं सत्त्वमित्यङ्गीकार इत्यर्थः ।।

सत्यज्ञानादीत्यादि ।। सत्यज्ञानादिवाक्येऽपि ज्ञानपदेन ज्ञानत्वप्रतिपादनद्वाराऽनृत-व्यावृत्तेरपि सिद्धिप्रसङ्गेन सत्यपदं व्यर्थं स्यादित्यर्थः ।। प्रपञ्च इति ।। यद्यसद्व्यावृत्तौ ज्ञानत्वादिरूपं ब्रह्मत्वमेव प्रयोजकमित्युच्यते तर्ह्यसद्व्यावृत्तिमति प्रपञ्चे ब्रह्मत्वाभावेन प्रयोज्यापेक्षया न्यूनवृत्तित्वान्न तत्प्रयोजकमित्यर्थः ।। द्वितीय इति ।। अनिषेध्यत्वेन प्रमां प्रति साक्षाद्विषयत्वादिति द्वितीयहेतावित्यर्थः । अत्र तत्वावेदकप्रमाविषयत्वं हेतुरतत्वा-वेदकप्रमाविषयत्वं वा । नाद्यः । ममासिद्धेरित्याह ।। तत्वेति ।। न द्वितीय इत्याह ।। अतत्वेति ।। अप्रयोजकतेति ।। अतत्वावेदकप्रमाविषयत्वस्य सत्त्वाभावेऽप्युपपत्तेरित्यर्थः ।। व्याहतत्वादिति ।। अर्थसत्त्वगर्भप्रामाण्यस्यार्थासत्त्वगर्भातत्वावेदकत्वेनात्यन्तविरोधा-त्प्रामाण्यातत्वावेदकत्वयोः सामानाधिकरण्यस्य व्याहतत्वेन विकल्प एवायुक्त इति भावः ।। प्रत्यक्षस्येति ।। तथा च तत्वावेदकप्रमोक्तावपि नासिद्धिरिति भावः ।। अनुमानादेश्चेति ।। तत्वावेदकं यत्प्रमाणं ‘विमतं सत्यं प्रमाणदृष्टत्वादित्यनुमानरूपं, तद्विषयत्वस्य प्रपञ्चे सद्भावेनापि नासिद्धिः । न चानुमानमतत्वावेदकमिति वाच्यम् । त्वयापि दृश्यत्वादेस्तत्त्व-भूतमिथ्यात्वादौ प्रमाणीकरणेन तस्य तत्त्वावेदकत्वाङ्गीकारात्तज्जातीयास्मदनुमानविषय-त्वेनापि तत्वावेदकप्रमाविषयत्वं पक्षे नासिद्धमित्यर्थः । प्रमाणविषयत्वभावेऽपि सत्त्वं मास्त्वित्यप्रयोजकताशङ्कापरिहारायाह ।। विपक्ष इति ।। व्याघातमेवोपपादयति ।। विषयबाध इति ।। विषयासत्त्व इत्यर्थः ।। प्रामाण्यं प्रमाविषयत्वम् । प्रपञ्चस्य सत्त्वाभावे विषय-सत्त्वघटितप्रमाविषयत्वरूपहेतोरेवायोगादिति हेतूच्छित्तिर्बाधिकेति भावः ।।

नापि तृतीय इति ।। अनिषेध्यत्वेनेश्वरं प्रति साक्षादपरोक्षत्वहेतावित्यर्थः ।। असिद्धि-रिति ।। ईश्वरं प्रत्यपि निषेध्यत्वेनैव विश्वस्यापरोक्षत्वादसिद्धिरित्यर्थः ।। शास्त्रेति ।। वेदकर्तृत्वेनेत्यर्थः । तद्द्रष्टृत्वोक्तेः स्वकृतजगच्छास्त्रद्रष्टृत्वोक्तेर्नासिद्धिरित्यर्थः ।। अन्यथेति ।। निषेध्यत्वेनेश्वरं प्रत्यपरोक्षत्व इत्यर्थः । प्रातिभासिकत्वापत्त्येति शेषः । तत्पालनादौ प्रातिभासिकजगत्पालनादौ । अप्रयोजकतां परिहरति ।। विपक्ष इति ।। अनिषेध्यत्वेनेश्वर-ज्ञानविषयस्यापि विश्वस्य सत्यत्वाभावे रूप्यवन्निषेध्यत्वप्राप्त्या निषेध्यमेव प्रपञ्चमनिषेध्यत्वेन ईश्वरो जानातीति स्यात् । तथा चेश्वरस्य भ्रान्तत्वं स्यादिति बाधकसद्भावान्नाप्रयोजकता शङ्क्येत्यर्थः ।

अस्त्वीश्वरस्य भ्रान्तिरित्यत आह ।। सा चेति ।। ‘‘शोकं मोहं जरां मृत्युमत्ये-ती’’त्यादि श्रुतिविरुद्धेत्यर्थः ।। चतुर्थ इति ।। सप्रकारकाबाध्यार्थक्रियाकारित्वादिति हेतावित्यर्थः । सप्रकारकाबाध्येति पदस्य कृत्यमाह ।। अर्थक्रियाया इति ।। सत्यभूतार्थ-क्रियाकारित्वं हेतुरुतासत्यभूतार्थक्रियाकारित्वं, नाद्य इत्याह ।। सत्याया इति ।। व्याप्ति-पक्षधर्मतयोरिति ।। यथायोग्यं सम्बन्धो न यथाक्रमम् । सत्यभूतार्थक्रियायाः पक्षेऽसिद्ध्या पक्षधर्मतायास्सपक्षे ब्रह्मण्यसिद्ध्या व्याप्तेश्चायोगादित्यर्थः । न द्वितीय इत्याह ।। असत्यायाश्चेति ।। सप्रकारकेति ।। ऐन्द्रजालिकार्थक्रिया तु सप्रकारकेण इदानीन्तनबाधेन बाध्येति न तत्र व्यभिचार इत्यर्थः । ननु सप्रकारकजाग्रद्बाधाबाध्यचरमधातूत्सर्गरूपार्थ-क्रियाकारित्वस्य मिथ्याभूते स्वाप्नप्रियासङ्गमे सत्त्वेन व्यभिचार इत्यत आह ।। व्यभिचार-स्त्वस्येति ।। न स्वाप्नप्रियासङ्गमस्यार्थक्रियाकारित्वं किन्तु तज्ज्ञानस्य, तच्च सत्यमेवेति निरसिष्यत इत्यर्थः । ननु दृष्टान्ते ब्रह्मण्यर्थक्रियाकारित्वाभावात्साधनवैकल्यमित्यत आह ।। सत्यस्येति ।। साक्षिचैतन्यस्य ब्रह्मरूपत्वादिति भावः ।। साधकत्वादिति ।। यथोक्तं ‘‘साधकत्वं सतस्तेन साक्षिणा सिद्धिमिच्छता । स्वीकृतं ही’’ति । ‘‘साधकत्वं तु सत्यस्य साक्षिणो ह्यावयोर्द्वयोः सम्यक्सम्प्रतिपन्नम्’’ इति च ।

नन्वविद्यावृत्तिप्रतिबिम्बितचैतन्यस्यैव साक्षित्वात्तस्यैवाज्ञानादिसाधकत्वमङ्गीकृतम् । तस्य च मिथ्याभूतत्वान्न दृष्टान्तत्वम् । दृष्टान्तस्तु शुद्धब्रह्मैव तत्र हेतोरेवाभावात्साधनवैकल्यं स्यादेवेत्यस्वरसादाह ।। असद्वेति ।। ननु सत्त्वरूपसाध्ययुक्तात्मनः सपक्षाद्धेतोर्व्यावृत्ततयाऽ-साधारण्यदोषः स्यादित्यत आह ।। असाधारण्यस्येति ।। यथा भूर्नित्या गन्धवत्त्वादित्यत्र नित्यव्यावृत्तगन्धवत्त्वाद्भूः किमनित्या उतानित्यव्यावृत्तगन्धवत्त्वाद्भूः किं नित्येति विरुद्धोभयपरामर्शोत्थापकतया सत्प्रतिपक्षत्वेन सांशयिकत्वेन वानुकूलतर्कादिरूपविशेषा-दर्शनदशायामेवासाधारण्यस्य दोषत्वं दृष्टं एवं प्रकृतेऽपि सत्यभूतब्रह्मव्यावृत्तार्थक्रिया-कारित्वात्प्रपञ्चः किं मिथ्या उत मिथ्याभूतरूप्यादिव्यावृत्तार्थक्रियाकारित्वात् प्रपञ्चः सत्य इत्येवं विरुद्धोभयपरामर्शोत्थापकतया सत्प्रतिपक्षत्वेन सांशयिकत्वेन वा दोषत्वं वाच्यम् । इदं चानुकूलतर्कादिरूपविशेषादर्शनदशायामेव । अत्र च मिथ्याभूतरूप्यादिव्यावृत्तार्थ-क्रियाकारित्वात्सत्यः प्रपञ्च इति परामर्शेऽनुकूलतर्काणां वक्ष्यमाणत्वेन विशेषदर्शनसद्भावान्न सत्प्रतिपक्षत्वेन सांशयिकत्वेन वा तस्य दोषत्वं सम्भवतीत्यर्थः । यथोक्तं गङ्गेशेन ‘‘संशयः सत्प्रतिपक्षो वाऽसाधारण्यस्य दूषकतायां द्वारं स चेह विशेषदर्शनान्नास्ती’’ति । अर्थक्रिया-कारित्वेऽपि सत्यत्वं मास्त्वित्यप्रयोजकतायामाह ।। विपक्ष इति ।। अर्थक्रियाकारित्वस्य सत्त्वप्रयोज्यत्वेन प्रयोज्यभूतार्थक्रियाकारित्वमङ्गीकृत्य तत्प्रयोजकीभूतसत्यत्वानङ्गीकारो विरुद्ध इत्यर्थः ।

दृष्टान्ते हेतुसाध्ययोर्व्याप्तेर्निर्णीतत्वान्नाप्रयोजकत्वशङ्का कार्येत्याह ।। ब्रह्मणीति ।। हेतुत्वं सप्रकारकाबाध्यजगद्धेतुत्वाद्यर्थक्रियां प्रति अर्थक्रियाऽकारणं यदसदादि तद्व्यावृत्तस्य परमार्थसत्त्वस्यैव प्रयोजकत्वेनावधारणात् प्रपञ्चे तदभावे प्रयोज्यस्यार्थक्रियाकारित्वस्याप्य-भावरूपविपक्षबाधकतर्केण हेतोर्व्याप्यत्वग्रहान्नाप्रयोजकत्वमित्यर्थः ।। पञ्चम इति ।। आरोपितमिथ्यात्वकत्वादिति पञ्चमहेतावित्यर्थः ।। परमत इति ।। मिथ्यात्वस्य सत्यत्वेऽ-द्वैतहानिप्रसङ्गात्सोपाधिकस्य निरुपाधिकेनैक्यासम्भवादारोपितत्वमेव तस्य वक्तव्यमित्यर्थः । मिथ्यात्वस्य सत्तानिषेधरूपत्वेन सत्यत्वेऽप्यभावद्वैताङ्गीकारादविरोध इत्येतत्तु पूर्वमेव दूषितमिति भावः । नन्वसतो निर्धर्मकत्वेन तत्र मिथ्यात्वाख्याभावरूपधर्मस्याप्यारोपितत्वा-द्व्यभिचार इत्यत आह ।। अत्र चेति ।। तथा चारोपितसत्त्वाभाववत्त्वादित्यर्थः । असति च सत्त्वाभावो वास्तव एवेति न व्यभिचार इति भावः । षष्ठे कल्पकरहितत्वादिति हेतौ कल्पकं किं चिन्मात्रं तदन्यद्वा । नाद्य इत्याह ।। चिन्मात्रस्येति ।। कल्पनोपयुक्तदेहेन्द्रियाद्य-भावादिति भावः । न द्वितीय इत्याह ।। अन्यस्य चेति ।। तथा च स्वेनैव स्वस्य कल्पितत्वं विरुद्धमित्यर्थः । नन्वसतः केनाप्यकल्पितत्वेन कल्पकरहितत्वहेतोस्तत्र व्यभिचार इत्यत आह ।। अत्र चेति ।। तथा च साध्यभूतं सत्वं नामाकल्पितत्वमेव विवक्षितम् । अतोऽसति साध्यस्यापि सत्वान्न व्यभिचार इत्यर्थः ।। विपक्ष इति ।। कल्पकरहितत्वेऽपि कल्पितत्व-मेवास्त्वित्यप्रयोजकतायामित्यर्थः । व्याघातमेवाह ।। कल्पकमिति ।।

न्यायकल्पलता

विश्वमिथ्यात्वानुमानानां प्रत्यक्षबाधोऽभिहितः । इदानीं प्रत्यक्षागमानुसारिप्रमाणा-भावतयान्तरोद्दिष्टानुमानबाधं निरूपयति । अनुमानेति । ब्रह्मप्रमान्येनेति । ब्रह्म वेदान्त-वाक्यजन्यवृत्तिव्याप्यमिति मतेनाद्यं विशेषणम् । नेति मतेन वैकल्पिकमुत्तरं विशेषणद्वयमिति बोध्यम् । प्रातिभासिकस्य शुक्तिरूप्यादेरपक्षत्वाय सत्यन्तमाद्यं विशेषणत्रयं विकल्पेन पक्षे प्रक्षिप्तम् । तत्र ब्रह्मवृत्तिव्याप्यमिति मतेनाद्यम् । तदनभ्युपगमेे तु शाब्दप्रमां प्रति तात्पर्यप्रमा हेतुरिति मतेन द्वितीयम् । अन्योन्याश्रयान्न सा हेतुरिति मतेन तृतीयम् । अन्यद्विप्रतिपत्तावुक्तं बाधादिवारकविशेषणस्य सप्रयोजनत्वमनुसन्धेयम् । सद्वेति । पारमार्थिकसत्वातिरिक्तं व्यावहारिकं प्रातिभासिकं वा सत्वं नास्तीति पक्षे सदित्येव साध्यनिर्देशः । व्यावहारिक-सत्वादिकमादाय सिद्धसाधनाभावादित्यभिसन्धिः । अनिषेध्यत्वेनेति । पुरोवर्तिनं रजततया जानामीत्याद्यनुव्यवसायरूपप्रमाविषये प्रातिभासिके व्यभिचारवारणाय साक्षात्पदम् । तस्य व्यवसायविषयतयैवानुव्यवसायं प्रति विषयत्वात् । इदं च तार्किकमतेन । तत्वविदां मते तु भ्रमानुव्यवसायस्य प्रमात्वाभावात् । तत्रैव मिथ्यात्वप्रतीतेः साक्षाद्विषये व्यभिचारवारणाय निषेध्यत्वेनेति विषयत्वविशेषणम् । इदं रजतमिति ज्ञानं प्रति साक्षाद्विषये रूप्ये व्यभिचार-वारणाय प्रमेति । रजताभावस्यानिषेध्यत्वेन रजतं नास्तीति प्रमां प्रति विषये रजते एव न व्यभिचारः । अनिषेध्यत्वेनेश्वरं प्रतीति । अपरोक्षत्वस्य ज्ञानत्वाद्यटितत्वान्न वैय्यर्थ्यमिति बोध्यम् । प्रातिभासिकस्येति ।

ननु सर्वप्रत्ययवेद्यत्वाद्ब्रह्मणः प्रातिभासिकबाधज्ञानमपि ब्रह्मज्ञानमेव । न च तस्य ब्रह्म-ज्ञानत्वेऽपि न तत्प्रमात्वमिति वाच्यम् । ब्रह्मांशे तस्यापि प्रमात्वात् । न चोभयसिद्धा या ब्रह्मप्रमा तदन्येति विवक्षितमिति वाच्यम् । ब्रह्मण्यारोपितस्य क्षणिकत्वादेस्तथाप्यबहिर्भावादिति चेन्न । उभयसिद्धब्रह्माधिष्ठानकभिन्नत्वे सतीति विशेषणस्यापि तदर्थे देयत्वादिति न दोषः । अन्योन्याश्रयादिति । मानान्तरागम्यस्य वाक्यार्थस्यैतस्माद्वाक्यादुपस्थितौ तात्पर्यावधारणं, तदवधारणे चास्माद्वाक्याद्वाक्यार्थोपस्थितिरित्यर्थः ।

ननु ज्ञानमेवाज्ञाननिवर्तकमिति परमते अज्ञाननिवृत्तिरूपमोक्षहेतोर्ज्ञानान्यस्याभावेना-व्यावर्तकतया ज्ञानेति व्यर्थम् । न चाज्ञाननिवृत्तिरदृष्टादिकारिताऽपीति वाच्यम् । तर्हि तद्वदेव प्रपञ्चस्यापि अदृष्टादिसहकृतज्ञानबाध्यत्वापत्तौ ज्ञानान्याबाध्यत्वमसिद्धमित्यरुचेराह । यद्वेति । ननु शशशृृङ्गमस्तीति शब्दाभासजन्यासद्विषयकज्ञानहेतोर्दोषस्यासद्बाधाकाभिमता बाध्यतया सत्यन्त-विशेषणेनैवासद्व्यावृत्तिसम्भवे तद्वारकस्य सत्वानधिकरणत्वे सतीत्यस्य वैय्यर्थ्यमेव । रूप्याकाराविद्यावृत्त्यनङ्गीकर्तृमते साक्षिविषयस्यापि रूप्यस्य दोषजन्यज्ञानाविषयतया तस्यापि पक्षत्वापत्तौ बाधश्चेत्यस्वरसादाह । स्वबाधकाभिमतेति । वस्तुतस्तु सर्वत्र ज्ञानपदं कर्मव्यावर्तकं  वस्तुस्वरूपकथनपरं वेति ज्ञेयम् ।। समानाधिकरणेति । मनःपरिणामस्य ज्ञानस्य कर्मप्रागभाव-सामानाधिकरण्यं कर्मपदेनादृष्टं धर्माधर्माख्यंं तस्यापि मनः परिणामत्वात्प्रागभावस्य प्रतियोगि-सादेश्यादिति बोध्यम् ।

ननु सर्वेष्वप्येषु  पक्षेषु वादिनं प्रति प्रातिभासिकव्यावृत्त्यर्थमुपात्तमाद्यं सत्यन्तं वैकल्पिकं विशेषणं व्यर्थम् । त्वन्मते प्रातिभासिकस्याप्यसत्वेन तद्व्यावर्तकासत्वानधिकरणत्वविशेषणेनैव प्रातिभासिकस्यापि व्यावृत्तिसिद्धेः । न च परार्थानुमाने प्रतिवादिनं प्रति सिद्धसाधनोद्धारस्यापि वादिनं प्रति प्रयोजनत्वात् । जन्यकृत्यजन्यानीत्यत्र पक्षतावच्छेदके मीमांसकं प्रति जन्यत्व-स्येवेहापि वादिनं तत्वविदं प्रति सत्यन्तस्य तदुपरक्तबुद्धेरुद्देश्यत्वेन विशेषणत्वोपपत्तेश्च न वैय्यर्थ्यमिति वाच्यम् । एवमपि देहात्मैक्यस्यापि पक्षत्वे बाध एव । बाधे सति पक्षविशेषणस्य पक्षत्वस्यासिद्ध्याऽऽश्रयासिद्धिरपीति चेत् मैवं मंस्थाः । मम देह इति स्पष्टतरभेदापरोक्षावभासेन देहात्मैक्याध्यासनिराकरणाभिप्रायेणास्योक्तत्वाददोषः । यद्वा आद्यसत्यन्तविशेषणस्य सत्यत्व-वादिमिथ्यात्ववाद्युभयसिद्धमिथ्यात्वकभिन्नत्वं विवक्षितो अर्थः । अस्ति च रूप्ये देहात्मैक्ये च तार्किकादीनां सत्यत्ववादिनां मिथ्यात्ववादिनां चाध्यस्तत्वसम्मतिः । अतस्तस्य न पक्षता । प्रपञ्चे च तार्किकादीनां न मिथ्यात्वसम्मतिरतः प्रपञ्चस्य पक्षतोपपत्तिः । सिद्धान्ते देहात्मैक्याध्यासाभावेऽपि न दोषः । क्षणिकत्ववन्नास्तिकवादप्रसक्तस्य प्रत्यभिज्ञानु-ग्रहीतयौक्तिकबाधव्युदसनीयत्वात् । परमतेऽपि न देहात्मैक्यस्य निष्प्रकारकाखण्डार्थवेदान्त-वाक्यजन्यब्रह्मप्रमाबाध्यत्वम् । आत्मानात्मविवेकाज्ञाने साधनचतुष्टसम्पत्त्यसम्भवेन वेदान्त-शास्त्रश्रवणादौ प्रवृत्त्यभावप्रसङ्गश्चेति दिक् । प्रथमसाध्ये सिद्धसाधनतां परिहरति । व्यावहारिक-सत्वमिति । तथा च प्रपञ्चे सत्वव्यवहारेऽपि सत्वस्याभावान्न सिद्धसाधनमित्यर्थः । द्वितीयसाध्ये वैय्यर्थ्यं परिहरति । अर्थगतमिति । एवं च प्रपञ्चेऽपि तन्मते सत्वस्य विद्यमानत्वा-त्तद्विशेषणाभावे सिद्धसाधनता स्यादित्यर्थः ।

ननु तत्वविन्नये विशेषणं व्यर्थमव्यावर्तकत्वादित्याशङ्क्य निराकरोति । न च वादिन इति । अनिर्वाच्येति । देशकालव्यवस्थया सदसत्वं क्वचिद्बौद्धमस्ति । तदनधिकरणमनिर्वाच्यमिति तल्लक्षणमाश्रित्येदमुक्तम् । परार्थानुमान इति । विशेषणत्वे उभयसिद्धप्रयोजनवत्वं तन्त्रम् । न तु प्रयोजनस्याप्युभयसिद्धत्वमिति भावः । अप्रसिद्धिरिति । प्रतियोगिप्रमाविरहेण तदभावाज्ञान-मित्यर्थः । मतद्वयेऽपीति । सद्भ्यामेव प्रतियोग्यधिकरणाभ्यामभावो निरूप्यते इति नियमस्या-नभ्युपगमादित्यर्थः । प्रतियोगित्वादित्यतः परं प्रतियोगिज्ञानमात्रस्यैवाभावधीहेतुत्वादिति शेषः ।

सत्वेन प्रतियोगिप्रमाया असम्भवेऽपि येन केनचिद्रूपेण तत्प्रमा सम्भवतीत्याह । आरोपितत्वेनेति । न च विशेष्यस्यासत्वात्कथं सा प्रमेति वाच्यम् । प्रमां प्रति न विशेष्यसत्त्वं प्रयोजकम् । विशेष्यसत्वेऽपि रूप्यज्ञानस्याप्रमात्वात् । किन्तु स्वोल्लेखितस्य प्रकारसम्बन्ध-विशेष्ये सत्वम् । तच्च ज्ञानोपाधिकं प्रकृतेऽप्यस्त्येवेति भावः । प्रतिभासेति । मात्रशब्देनार्थो व्यावर्त्यते । अर्थाभावेऽपि प्रतिभासवत्वमित्यर्थः । अन्यथा ज्ञानात्मकत्वापत्तौ विरोधः स्यादिति बोध्यम् । दोषसाम्यमिति । अप्रसिद्धेरिति शेषः । असिद्धीति । यत्किञ्चिदधिकरणे प्रपञ्चेऽधि-करणत्वाभावस्यासिद्धिरित्यर्थः । असिद्धिवारकस्यापि बहुशोऽभियुक्तैः प्रयुक्तत्वान्न वैय्यर्थ्य-मित्याह ।। शरीरेति । विमतमिति । वह्निमतः पक्षीकरणादसिद्धिर्बोध्या । विमतं तप्तायः-पिण्डादि । अप्रसिद्धिवारकस्यापि सहचारग्राहकतया व्याप्तिग्रहोपयिकत्वान्न तद्वैय्यर्थ्यमित्याह । किञ्चेति । केचिदित्यस्वरससूचनम् । तद्बीजं तु– अनधिकरणत्वस्याधिकरणत्वसामान्याभावपरत्वे व्यभिचाराभावः । विशेषाभावपरत्वे तु प्रातिभासिकत्वविशेषणेऽपि व्यभिचार एवेति ।

ननु तथापि हेतौ प्रातिभासिकत्वविशेषणं व्यर्थम् । अनधिकरणत्वे सत्यसत्वानधिकरणत्व-मात्रस्यैव परमार्थतत्वसाधकत्वोपपत्तेः । शुद्धमेव हि ब्रह्म दृष्टान्तत्वेनाभ्युपेयम् । धर्मवतो दृष्टान्तत्वे साध्यवैकल्यापत्तेः । साध्यं तु बाधाभावरूपत्वादधिकरणस्वरूपमेव । न धर्मः । धर्म्यतिरिक्ताभावानभ्युपगमात् । तथा च चक्षुस्तैजसत्वानुमाने रूपादिषु मध्य इत्यस्यासिद्धि-वारकस्यापि व्याप्तिग्रहौपयिकत्वेन व्यभिचारवारकविशेषणतुल्यतया यद्यपि सार्थकत्वम् । व्यभिचारवारकस्यापि सार्थकत्वे व्याप्तिग्रहौपयिकत्वमात्रतन्त्रत्वात् । तथापि क्षित्यादिकं न कर्तृजन्यं शरीराजन्यत्वादित्यत्र शरीरस्येव व्याप्तिग्रहानुपयोगित्वेन प्रातिभासिकत्वस्य वैय्यर्थ्य-मेव । आकाशादावजन्यत्वकर्तृजन्यत्वाभावयोरिव निर्धर्मकब्रह्मण्यनधिकरणत्वपरमार्थसत्वयो-र्व्याप्तिग्रहोपपत्तेः । तथा चैकामसिद्धिं परिहरतो द्वितीयापत्तिः । स्वरूपासिद्धिपरिहार्थं विशेषणं प्रक्षिपतो व्याप्यत्वासिध्यापत्तिरित्यर्थः । व्याप्तावनुपयोगस्य दर्शित्वादिति चेत् । मैवं वादीः । शुद्धे ब्रह्मणि अनधिकरणत्वतदभावाभ्यामधिकरणत्वस्यैव प्राप्त्याऽनधिकरणत्वासिद्धेः परमार्थ-सत्वव्याप्तेस्तत्र दुर्ग्रहत्वात् । शुद्धत्वादेर्ब्रह्मणोऽन्यत्रासम्भवाच्च । प्रातिभासिकत्वविशेषणे तु सति व्याप्तिसङ्ग्रहेति तस्य सार्थक्यम् ।

यदुक्तं धर्म्यतिरिक्ताभावानभ्युपगमादिति । तन्न । प्रपञ्चाभावस्यापि ब्रह्मस्वरूपत्वे ज्ञान-साध्यत्वाभावप्रसङ्गात् । यद्वा । अधिकरणत्वाभावातिरिक्तस्य प्रातिभासिकत्वविशेषिताधि-करणत्वस्य विशिष्टस्याभावोऽखण्ड एव हेतूकृतोऽतो न वैय्यर्थ्यगन्धोऽपि । न चैवं शरीरा-जन्यत्वादित्यत्राप्युक्तविधयाऽखण्डाभावसत्वेन न वैय्यर्थ्योक्तिस्तार्किकाणामसङ्गता स्यादिति वाच्यम् । इष्टापत्तेरित्यौपनिषदेश्वरवादिना विभावनीयम् । ननु तथापि तत्वविन्मते प्रातिभासिकस्याप्यसत्वेन व्यर्थविशेषणतया व्याप्यत्वासिद्धिः । विवर्तनयमाश्रित्य हेतूकरणे च देहात्मैक्ये ब्रह्मज्ञानेेतराबाध्ये व्यभिचारः । न च तस्य त्वन्मते प्रातिभासिकत्वेन प्रातिभासि-कत्वानधिकरणत्वविशेषणेनैव व्यावर्तिततया न तत्र व्यभिचार इति वाच्यम् । तस्य ब्रह्मज्ञानेतर-बाध्यादन्यत्वेन प्रातिभासिकत्वाभावात् । न हि प्रातिभासिकं ब्रह्मज्ञानेतरबाध्यादन्यदिति चेत् । मैवं वोचः । न हि प्रातिभासिकत्वं ब्रह्मज्ञानेतरबाध्यत्वमितीहाभिप्रेतम् । येनोक्तदोषः स्यात् । किन्तु सत्यत्ववादिमिथ्यात्ववाद्युभयसम्मतमिथ्यात्वकत्वं प्रातिभासिकत्वमिह विवक्षितम् । दैहात्मैक्यं च सत्यत्ववादिनां तार्किकादीनां मिथ्यात्वेन सम्मतमतस्तत्र न व्यभिचारः ।

यद्वा सप्रकारकज्ञानबाध्यत्वं प्रातिभासिकत्वम् । देहात्मैक्यस्य निष्प्रकारकात्मज्ञानबाध्यत्वे साधनचतुष्टयसम्पत्त्यभावेन वेदान्तशास्त्रश्रवणादौ प्रवृत्तिर्न स्यात् । अतः क्षणिकत्ववद्देहात्मैक्यं प्रत्यभिज्ञानुग्रहीतयौक्तिकबोधव्युदसनीयमेव । जीवो नित्यो धातुरस्य त्वनित्य इत्याद्यागमबाध्यं च । न ह्येतदागमजन्यं ज्ञानं निष्प्रकारकम् । तदिदमुक्तम् । आरोपितत्वेनोभयसम्मतत्व-रूपस्येति । नन्वाद्यहेतोरप्रयोजकत्वान्न तेन पारमार्थिकसत्वसिद्धिरित्याशङ्क्य निराकरोति । न चेति । व्यावर्तकतयेति । धर्मिणीतरव्यावृत्तेरितरावृत्तिस्ववृत्तिरूपव्यावर्तकधर्मप्रयोज्यत्वनियमा-दिति भावः । नन्वसत्प्रातीतिकव्यावृत्तिं प्रति व्यावर्तकं पारमार्थिकं सत्वं ब्रह्मण्यस्तु । तत्र पारमार्थिकसत्वस्य सम्भवात् । प्रपञ्चे तूक्तहेतुं प्रति न पारमार्थिकसत्वं प्रयोजकम् । प्रपञ्चे मिथ्यात्वेन पारमार्थिकसत्वस्याभावात् । किन्तु व्यावहारिकसत्वमेव प्रपञ्चे व्यावृत्तिरूपहेतुं प्रति व्यावर्तकतया प्रयोजकम् । तथा चाननुगतमेव सत्वमुक्तहेतुं प्रति प्रयोजकमित्याशङ्कापरिहारार्थं उक्तं विश्वमिथ्यात्वेत्यादि । अन्योन्याश्रयादिति । व्यावृत्तिरूपोक्तहेतुं प्रति पारमार्थिक-सत्वस्याव्यावर्तकत्वे उक्तहेतोरप्रयोजकत्वेन मिथ्यात्वानुमानं प्रति बाधकत्वाभावसिद्धौ मिथ्या-त्वानुमानेन मिथ्यात्वसिद्धिः । तत्सिद्धौ चानुगतव्यावर्तकस्यासम्भवादननुगतस्य व्यावर्तकत्वे-नोक्तहेतोरप्रयोजकत्वमिति अन्योन्याश्रय इत्यर्थः ।

प्रयोजकान्तरमाशङ्क्य निराकरोति । न च ब्रह्मणीति । तत्प्रयोजकम् उक्तहेतुं प्रति व्यावर्तकतया प्रयोजकमित्यर्थः । असद्व्यावृत्तिं प्रतीति । असत्प्रातिभासिकव्यावृत्तिं प्रतीत्यर्थः । यथाश्रुतेे त्वसद्व्यावृत्तेः परमते शुक्तिरूप्ये सत्वेन तत्र तत्प्रयोजकसत्वस्याभाववत्प्रपञ्चेऽपि तदभावोपपत्तेरसङ्गतिः स्यादिति ध्येयम् । सत्वस्यैवेति । ब्रह्म प्रपञ्चयोर्विद्यमानामसत्प्रातीतिक-व्यावृत्तिं प्रति व्यावर्तकतया प्रयोजकमुभयानुगतं तद्विरुद्धं पारमार्थिकसत्वमेव वाच्यम् । न तु ब्रह्मत्वादिकम् । तस्य जगत्यविद्यमानत्वेन न्यूनवृत्तित्वादित्यर्थः । विरुद्धधर्मस्य व्यावृत्त्य-प्रयोजकत्वे बाधकमाह । अन्यथेति । उक्तव्यावृत्तिं प्रति ज्ञानत्वादेः प्रयोजकत्वे सत्यज्ञानादि-वाक्ये ज्ञानपदेन ज्ञानत्वप्रतिपादनद्वारा अनृतव्यावृत्तिसिद्धिप्रसङ्गेन सत्यपदवैय्यर्थ्यं प्रसज्ये-तेत्यर्थः । उक्तव्यावृत्तेर्ब्रह्मत्वव्यतिरेकप्रयुक्तव्यतिरेकप्रतियोगित्वाभावादप्रयोजकं तदित्याह । प्रपञ्च इति । अनुगतस्य सम्भवे बाधकं विना त्यागायोगात् । अव्यापकस्य स्वीकारायोगाच्चेति भावः ।

अत्राहुर्मायावादिनः । अयुक्तमेतत् । न हि प्रातिभासिकासतोरेका व्याप्तिरुभयी वा समव्याप्ता । येनैकप्रयोजकप्रयोज्या भवेत् । किन्तु प्रातिभासिकव्यावृत्तिप्रयोजकं ब्रह्मविश्वास-त्साधारणमेव वक्तव्यम् । असत्यपि प्रातिभासिकत्वाभावात् । एवमसद्व्यावृत्तावपि प्रयोजकं ब्रह्मविश्वप्रातिभासिकसाधारणमेव वक्तव्यम् । प्रातिभासिकेऽप्यसत्वाभावात् । तथा च तत्प्रयोजकद्वयसमावेशादेव ब्रह्मण्युभयव्यावृत्त्युपपत्तौ नीलघटत्वरूपावच्छेदकद्वयसमावेशोपपन्न-नीलघटत्ववन्नातिरिक्तप्रयोजककल्पनायां अस्ति किञ्चिन्मानमिति कृतबुद्धयो विदाङ्कुर्वन्तु । नित्यत्वं चोपाधिः । तुच्छप्रातिभासिकयोर्नित्यत्वव्यतिरेके साध्यव्यतिरेकदर्शनादिति । अत्रोच्यते । न तावद्ब्रह्मविश्वासत्सु प्रातिभासिकव्यावृत्तिरेका परमते सम्भवति । ब्रह्मणि साऽत्यन्ताभावलक्षणा धर्मिस्वरूपा । जगति च व्यावहारिकी अन्योन्याभावादिरूपा । असति तु निःस्वरूपतया निर्धर्मकत्वेन व्यावहारिक्यपि न व्यावृत्तिः । किन्तु व्यावृत्तावेवासत्प्रति-योगित्वादिकम् । न वा ब्रह्मविश्वासत्सु प्रातीतिकव्यावृत्तिं प्रति प्रयोजकोऽनुगतो धर्मः सम्भवति । ब्रह्मणो निर्धर्मकत्वात् । विश्वस्य व्यावहारिकधर्मवत्वात् । असतो निःस्वरूपतया निरुपाख्यत्वात् । नापि ब्रह्मविश्वप्रातीतिकेषु असद्व्यावृत्तिरेका सम्भवति । नाप्येक-व्यावर्तकप्रयोज्या । ब्रह्मविश्वयोस्तु तुच्छप्रातीतिकव्यावृत्तिः सामान्याभावरूपतयैका सम्भवति । अधिकरणभेदेनाभावभेदाभावात् । तथा च ब्रह्मप्रपञ्चयोर्वर्तमानामुक्तव्यावृत्तिं प्रति व्यावर्तकतया प्रयोजकमेकमनुगतमवश्यं वाच्यम् । तच्च पारमार्थिकसत्वमेव । अवच्छेदकान्तराननुपन्न-प्रयोज्यकत्वादिति युक्तमेवैतदिति साधु कृतबुद्धयो विदाङ्कुर्वन्तुतराम् ।

नापि नित्यत्वमुपाधिः । यावद्ब्रह्मविष्टितं तावती वाक्, गौरनाद्यन्तवतीत्यादि श्रुतिभिः, अनादिनिधनः कालः, इत्यादिस्मृतिभिश्च नित्यतया प्रमितवेदप्रकृतिकालाकाशादेः पक्षैकदेशाद-व्यावर्तकत्वात् । पक्षे पारमार्थिकसत्वाभावे तद्विरुद्धस्वभावतुच्छप्रातीतिकव्यावृत्तावुच्यमानायां व्याघातवत् पारमार्थिकसत्वाभावे ध्वंसप्रतियोगित्वरूपस्य नित्यत्वाभावस्योक्तौ व्याघाता-भावेनोपाधेः स्वव्यावृत्त्या पक्षे साध्याभावासाधकत्वाच्च । उक्तानुकूलतर्कगृहीतसाध्यव्याप्तिकहेत्व-व्यापकत्वेन साध्याव्यापकत्वाच्चेति ।।

प्रामाण्येति । अर्थसत्वगर्भप्रामाण्यस्य अर्थासत्वगर्भातत्वावेदकत्वेनात्यन्तविरोधात्प्रामाण्या-तत्वावेदकत्वयोः सामानाधिकरण्यादर्शनात् प्रामाण्यस्य साधारणधर्मत्वाभावेनातत्वावेदकत्व-कोट्यस्मारकतया नोक्तविधविकल्पः सम्भवतीत्यर्थः । प्रत्यक्षस्येति । तथा च तत्वावेदक-प्रमोक्तावपि नासिद्धिरिति भावः । अनुमानादेश्चेति । तथा च तत्वभूतमिथ्यात्वावेदकतया तत्वावेदकजातीयानुमानविषयत्वेनापि तत्वावेदकप्रमाविषयत्वं पक्षे नासिद्धमिति भावः । विपक्ष इति । मिथ्याविषयकज्ञानस्यापि प्रमात्वे व्याघात इत्यर्थः । विषयेति । रूप्यज्ञानस्यापि प्रामाण्यप्रसङ्गादित्यर्थः । अत्रापि हेतौ नित्यत्वमुपाधिः पूर्ववन्निरसनीयः । दृश्यत्वहेतावपि तत्वावेदकदृग्विषयत्वोक्तौ विरुद्धो हेतुः, अतत्वावेदकदृग्विषयत्वोक्तौ तु साध्यसम इति सुवचत्वात्स्वोक्तिव्याघातश्च ।

ननु प्रमात्वं तद्वति तत्प्रकारकत्वं वा तत्वावेदकत्वं वा । आद्ये दृष्टान्तस्य साधनवैकल्यम् । न हि परमार्थतः शुद्धस्य ब्रह्मणः सप्रकारकज्ञानविषयत्वम् । न च धर्मवतो दृष्टान्तत्वं सम्भवति । तस्य पक्षकुक्षिनिक्षिप्तत्वेन निश्चितसाध्यवत्वाभावात् । द्वितीये तत्वावेदकत्वस्याबाधितविषयत्व-रूपत्वेन साध्याविशेषपर्यवसानात् । हेतुग्रहे सिद्धसाधनम् । हेत्वग्रहे तु स्वरूपासिद्धिरिति चेत् । मैवं मंस्थाः । यथार्थज्ञानत्वविशेष्यावृत्यप्रकारकज्ञानत्वादेः प्रमात्वस्य विवक्षया दोषाभावात् । तत्वावेदकप्रमोक्तावप्यदोषत्वस्योक्तत्वाच्च । बाधितार्थकज्ञानस्य प्रमात्वासम्भवेन विशेषणवैय्यर्थ्याच्च । न च साध्यावैशिष्ट्यं दोषः । उपहितानुपहितत्वविशेषात् । अर्थसत्वाग्रहेऽपि शब्दादिना तज्ज्ञाने सविषयकत्वग्रहसम्भवाच्च । शब्दे नित्यत्वाग्रहेऽपि शब्दत्वानित्यत्वयोर्व्याप्तिग्रहवदभि-धेयत्वा-ग्रहेऽपि प्रमेयत्वाभिधेयत्वयोर्व्याप्तिग्रहवच्चेति सर्वमनवद्यम् ।

यत्तु प्रमाविषयत्वमात्रेणैव परमार्थत्वोपपत्तौ विशेषणे व्यर्थे इति । तन्न । पुरोवर्तिनं रजततया जानामीत्याद्यनुव्यवसायरूपप्रमाविषये प्रातीतिके व्यभिचारवारकत्वात् साक्षात्पदस्य तत्रैव च मिथ्यात्वप्रतीतेः साक्षाद्विषये व्यभिचारवारकत्वादनिषेध्यत्वेनेत्यस्य । नह्यनुव्यवसाय-मिथ्यात्वप्रमे भ्रमे भवतः । ननु सत्यत्वसिद्धिं विनाऽनिषेध्यत्वेनेत्यंशस्यासिद्धिः । तथा चान्योन्याश्रय इत्याशङ्क्य निराकरोति । नापीति । त्वयापीति । अन्यथा जन्माद्यस्य यत इति सूत्रे जगत्कर्तृत्वेन ब्रह्मणः सार्वज्ञसिद्धिः शास्त्रयोनित्वादिति सूत्रे च सर्वकर्तृत्वसिद्धमेव सार्वज्ञं स्फोर्य्यते इति त्वदुक्तमयुक्तं स्यादिति भावः । अन्यथेति । ईश्वरस्यानिषेध्यत्वेन जगद्दृष्टृत्वाभावे सत्वेन पालनीयाज्ञानात्तत्पालनादौ प्रवृत्तिर्न स्यादित्यर्थः ।

नन्वीश्वरः प्रपञ्चं निषेध्यत्वेनैव जानाति । अत एव न तस्य भ्रान्तत्वम् । मिथ्याभूतस्य मिथ्यात्वेनैव ग्रहणादैन्द्रजालिकवद्भ्रान्तत्वायोगात् । अन्यथा सविषयकभ्रमज्ञातृत्वेन भ्रान्तत्वस्य दुर्वारतापत्तेः । अथ निषेध्यत्वेन ज्ञाने तत्पालनार्थमीश्वरस्य प्रवृत्तिर्न स्यादिति चेत् । न । ऐन्द्रजलिकप्रवृत्तिवदीश्वरप्रवृत्तेरपि तथाविधत्वादिति । मैवम् । न ह्यैन्द्रजालिकस्तत्पालयति किन्तु दर्शयामीति भ्रमयति । ईश्वरस्तु पालयति । पतिं विश्वस्यात्मेश्वरम् । एष लोकपालः विश्वं तद्भद्रं यदवन्ति देवा इत्यादिश्रुतेः । यत् यस्मात् देवाः विश्वं रक्षन्ति तत् तस्मात् भद्रं सत्यमिति माधवीयव्याख्यानात् । सेयं देवतैक्षत । हन्ताहमिमास्तिस्रो देवता अनेन जीवेनात्मनाऽनुप्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणि । स ईक्षतेमे नु लोकाश्च लोकपालाश्च इत्यादावनिषेध्यत्वेनैव सर्वापरोक्ष-ज्ञानोक्तेश्च । यः सर्वज्ञः सर्वविदित्यादौ सामान्यविशेषाभ्यां ज्ञानाभिधानाच्च । निषेध्यत्वेन ज्ञाने विधिमुखप्रत्ययायोगात् सामान्यविशेषाभावाच्च । विप्रलम्भकेश्वरोपदिष्टवेदशास्त्रस्य बुद्धप्रणीत-शास्त्रवत् अप्रामाण्यापाताच्च । तथा च न विशेषणासिद्धिरिति ।

विपक्ष इति । अनिषेध्यत्वेनेश्वरज्ञानविषयस्यापि विश्वस्य सत्यत्वाभावे निषेध्यमेव प्रपञ्चमनिषेध्यत्वेनेश्वरो जानातीति स्यात् । तथा चेश्वस्य भ्रान्तत्वं भ्रान्तप्रतारकत्वं स्यादि-त्यर्थः । सा चेति । योऽशनायापिपासे, शोकं मोहं जरां मृत्युमत्येति, देशतः कालतो योऽसाववस्थातः स्वतोऽन्यतः । अविलुप्तावबोधात्मा स युज्येताजया कथम्’’ इत्यादिर्भि-विरुद्धेत्यर्थः । सत्याया इति । सत्यत्वविशेषितार्थक्रियायां हेतुविशेषणत्व इत्यर्थः । यथाश्रुतेऽ-सिध्याद्यभावादिति बोध्यम् । पक्षे सपक्षे चेति । पक्षेऽसिद्ध्या पक्षधर्मतायाः । सपक्षेऽसिध्या व्याप्तेरयोगादित्यन्वयः । असत्यायाश्चेति । अर्थक्रियामात्रस्य हेतुविशेषणत्व इत्यर्थः । न चैन्द्रजालिकादेरसत्वात्तत्वविन्नये कथं तस्यार्थक्रियाकारित्वमिति वाच्यम् । तद्दर्शनस्यैव भयकम्पाद्यर्थक्रियाहेतुत्वात् । सप्रकारकेति । ऐन्द्रजालिकार्थक्रिया तु सप्रकारकेणेदानीन्तनबाधेन बाध्येति न तत्र व्यभिचार इत्यर्थः । व्यभिचाराक्षेपस्तत्समाधानं च परमतेनेति बोध्यम् । ननु सप्रकारकजाग्रद्बोधाबाध्यस्वप्नजलावगाहनप्रियासङ्गमादिविशेषिताप्रमाणीभूतज्ञानस्यार्थक्रियाकारित्वदर्शनेन तद्विषये तत्र च व्यभिचारः । अथ तत्र ज्ञानमेव सुखादिजनकं तच्चाबाध्यमेवेति मतम्् । तदसत् । ज्ञानमात्रस्य हि तादृशसुखाजनकत्वेन किञ्चिद्विशेषितस्यैव तथात्वं वाच्यम् । ज्ञाने च विशेषो नार्थातिरिक्तः । तदुक्तम् । अर्थेनैव विशेषो हि निराकारतया धियाम्, इति । अर्थेनेत्यर्थ एवेत्यर्थः । तथा च मिथ्याभूतविशेषितस्य जनकत्वाभ्युपगमे मिथ्याभूतस्यापि जनकत्वा-द्व्यभिचार एवेति शङ्कां परिहरति । व्यभिचारस्त्विति । विषयविशेषोपलक्षितज्ञानस्यैव जनकत्व-मस्तु । तत्कुतो विषयस्य जनकत्वमित्येवं निरसिष्यमाणत्वादित्यर्थः ।

तथा चोक्तं शास्त्रदीपिकायां बोैद्धं प्रति । ‘‘अथ सुखज्ञानमेवार्थक्रिया, तच्चाव्यभिचार्येव । न हि क्वचिदप्यसति सुखे सुखज्ञानमस्तीत्याशङ्क्य सत्यमेतत् न तु तेन पूर्वज्ञानप्रामाण्या-ध्यवसानं युक्तम् । अप्रमाणेनापि प्रियासङ्गमविज्ञानेन स्वप्नावस्थायां सुखदर्शनात्’’ इति । ननु स्वरूपाणामननुगततया ज्ञानत्वादेश्चातिप्रसक्ततया अनुगतानतिप्रसक्तोपलक्ष्यतावच्छेदकाभावा-दुपलक्षणत्वासम्भव इति चेत्् । न । विशेषणत्वमप्यसम्भवि । अनागतादिज्ञानजन्यैतत्काला-विद्यमानस्य विषयस्य पूर्वभावित्वरूपजनकत्वासम्भवात् ।

ननु स्वव्यापारजन्ये व्यापारिणोऽसतो जनकत्ववत्स्वज्ञानजन्येऽप्यसतो जनकत्वमस्त्विति चेत् । न । व्यापारद्वारा व्यापारिणो जनकत्वमित्यस्य कार्यजनकव्यापारजनकत्वमित्यर्थः । भवति च यागादिकं तथा । तस्यापूर्वोत्पत्तिकाले सत्वात् । मिथ्याभूतं तु स्वकालेऽपि सद्विलक्षणस्वभावं कथं स्वज्ञानं व्यापारं जनयेत् । कालत्रयेऽप्यसत्वात् । असद्वैलक्ष्यण्यापेक्षया लाघवेन सत्वस्यैव कारणत्वे प्रयोजकत्वात् । सत्वाभावे असद्वैलक्ष्यण्यायोगाच्च । स्वज्ञाना-जनकस्यापि मिथ्यार्थस्य स्वज्ञानजन्यकार्यं प्रति स्वज्ञानस्य जनकत्वमात्रेण मिथ्यार्थस्यापि जनकत्वाभिधानं त्वमानकम्  । नन्वतीतानागतावस्थस्यापि सद्धर्माश्रयत्वमभ्युपगम्यत एव । अन्यथा ध्वंसप्रागभावप्रतियोगित्वतज्ज्ञानविषयत्वादीनामनाश्रयत्वापत्तेः । प्रमाणबलात् कारण-त्वाभ्युपगमस्यात्रापि तुल्यत्वादिति चेत् – मैवं व्याहतं भाषिष्ठाः । विद्यमानप्रागभाव-प्रतियोगित्वादीनां सत्यसम्भवादविद्यमानाश्रयत्ववत् कारणत्वस्य पूर्ववृत्तिरूपस्यासत्यसम्भवा-द्विद्यमानाश्रितत्वम् । न हि विद्यमानत्वं अविद्यमाने अस्ति । व्याघातादिति सर्वमनवद्यम् ।।

नन्वर्थोपलक्षितज्ञानस्यार्थक्रियाकारित्वमिति पक्षेऽप्युक्तहेतोः स्वाप्नगजादिज्ञाने एव व्यभिचारः । स्वरूपाबाध्यस्य विषयाबाध्यत्वदर्शनेन विषयबाधे स्वरूपबाधस्यावश्यकतया स्वाप्नादिज्ञानं सदेवेत्यस्य वक्तुमशक्यत्वादिति चेत् । न । स्वाप्नोऽयं गजो न जाग्रदिति जाग्रत्वेनैव तद्विषयस्य बाधात् । अन्यथा नेदं रजतमितिवन्नायं गज इति बाधबोधापातात् । असत्यपि गजे गजज्ञानमासीत् गजज्ञानवानहं इति ज्ञानस्य जाग्रत्यप्यनुभवेन विषयासत्वेऽपि सत्वाच्च । स्वरूपाबाध्यसाक्षिविषयस्यापि रूप्यस्य त्वन्मते बाध्यत्वदर्शनाच्चेति । ननु शुद्धस्यार्थक्रियाकारित्वाभावात्साधनविकलत्वम् । उपहितपक्षनिक्षेपात्साध्यविकलत्वमित्यत आह । सत्यस्येति । अज्ञानादिसिद्धिरूपार्थक्रियाकारित्वमाश्रयत्वविषयत्वादिना शुद्धात्मनि दृष्टान्ते वर्तते इति परेणाङ्गीकृतत्वादित्यर्थः । तदुक्तं सङ्क्षेपशारिरके ।

आश्रयत्वविषयत्वभागिनी निर्विशेषचितिरेव केवला ।

पूर्वसिद्धतमसो हि पश्चिमो नाश्रयो भवति नापि गोचरः ।। इति ।

शुद्धस्य ब्रह्मणो जगत्कर्तृत्वेनार्थक्रियाकारित्वाच्च । शुद्धस्याप्यनाद्यविद्योपधानवशेन जगद्धेतुत्वस्य निरसिष्यमाणत्वात् । एतेनाविद्योपहितस्य साक्षिणो मिथ्यत्वात्साधनवत्यपि साक्षिणि साध्यवैकल्यम् । साध्यवति शुद्धात्मनि निष्क्रिये साधनवैकल्यमिति परास्तम् । साक्षि-शब्देन विश्वसाक्षिणः शुद्धात्मन उपादानात् । तस्य चार्थक्रियाकारित्वोक्तेश्च । तुष्यतु दुर्जन इति न्यायेनोक्तार्थक्रियातिरिक्तार्थक्रियामभिप्रेत्याप्याह ।। असद्वेति ।। वा शब्दोऽनास्थायाम् ।

ननु निश्चितसाध्यवतः सपक्षादात्मनो हेतुव्यावृत्तेरसाधारण्यं दोषः स्यादित्यत आह । असाधारण्यस्येति । साध्यतदभावानुमित्यनुकूलव्यतिरेकव्याप्तिद्वयवत्तया वा तादृशव्याप्ति-ग्रहहेतुव्यतिरेकसहचारवत्तया वा ज्ञायमानत्वेे सति पक्षधर्मतया विज्ञायमानत्वेन साध्यतदभावौ प्रति हेतोरगृह्यमाणविशेषावस्थायामसाधारण्यं दोष इत्यर्थः । प्रकृते तु नागृह्यमाणविशेषावस्था । विपक्षे बाधकतर्केण स्थापनासाध्यं प्रति हेतोर्व्याप्यत्वग्रहादित्याह ।। विपक्ष इति । व्याघातमेवोपपादयति । ब्रह्मणि हेतुत्वं प्रतीति । ब्रह्मणि सप्रकारकाबाध्यजगत्कर्तृत्वं प्रति परमार्थसत्वस्य प्रयोजकत्वेनावधारणात् प्रपञ्चे तदभावे अकारणककार्योत्पत्तिरूपविपक्ष-बाधकतर्केण हेतोर्व्याप्यत्वग्रहान्नासाधारण्यं न वा अप्रयोजकत्वमित्यर्थः । ननु सत्यस्यात्मनो अविशेषस्याज्ञानादिसिद्धिरूपार्थक्रियाकारित्वाभावात्साधनविकलत्वम् । सविशेषस्य तत्साधक-त्वेऽपि तस्य मिथ्यात्वात् साध्यविकलतेति चेत् । न । मिथ्याविशेषस्याविद्यकतया तत्सिद्ध्युत्तरकालीनत्वेन अन्योन्याश्रयात् । तदुक्तमनुव्याख्याने । ‘‘मिथ्याविशेषोऽप्य-ज्ञानसिद्धिमेव ह्यपेक्षते’’ इति ।

ननु तथाप्युक्तहेतुरयुक्तः । अनादित्वस्य विषमव्याप्तस्योपाधित्वात् । न चोक्तविपक्षबाधक-तर्केण हेतोः साध्यव्याप्यतया तदव्यापकतयोपाधेः साध्यव्यापकत्वमिति वाच्यम् । प्रातिभासिक-रज्जुसर्पादौ  भयकम्पादिकार्यकारित्वदर्शनेन प्रातिभासिकसाधारणस्य तुच्छव्यावृत्तस्य प्रतीतिकाल- सत्वस्यैवार्थक्रियाकारित्वं प्रति प्रयोजकत्वात् । प्रातिभासिकस्यार्थक्रियाकारित्वानभ्युपगमे सप्रकारकाबाध्येति हेतुविशेषणवैय्यर्थ्यापत्तेः । कस्मिन्नपि देशे कस्मिन्नपि काले केनापि पुरुषेणाबाध्यत्वं हि परमार्थसत्वं, तदपेक्षया प्रतीतिकालसत्वस्य लघुत्वाच्चेति  । चेत् । न करणसन्निकर्षोत्पत्तेः प्राक् प्रतीतेरसत्वेनाशुतरविनाशित्वेन च प्रातीतिकसत्वस्यार्थक्रिया-हेतुत्वानुपपत्तेः । अज्ञातकरणानामर्थक्रियाकारित्वासम्भवापाताच्च । स्वरूपेणैव प्रपञ्चस्य निषेध इति त्वयाऽभिनवाद्वैतवादिना व्यवस्थापितत्वेन सत्वेन प्रतीयमानत्वातिरिक्तस्य प्रातीतिक-सत्वस्याभावेन त्वन्मते तस्य हेतुत्वं प्रत्यप्रयोजकत्वाच्च । अन्यथा शशविषाणमस्तीति शब्दा-भासात्सत्वेन प्रतीयमानस्य निरुपाख्यस्यापि हेतुत्वापत्तेः । यथा च शशविषाणमस्तीत्यादिनाऽ-निर्वाच्यस्यानाभासस्यासतः प्रतीतिस्तथोक्तं पुरस्तात् । हेतौ च यथा न विशेषणवैय्यर्थ्यं तथा तत्रैवावोचामेति सर्वं मनोहरम् ।

ननु घटे घटत्वस्येव परमते मिथ्याभूते प्रपञ्चे मिथ्यात्वस्य सत्वान्न तत्र तदारोपितमतो हेत्वसिद्धिरित्याशङ्कां परिहरति । न पञ्चम इति । आरोपितत्वादिति । मिथ्यात्वस्या-रोपितमिथ्यात्वस्यारोपितत्वेनानुमानवैय्यर्थ्यम् । दृश्यत्वे च तस्य सत्यत्वे व्यभिचारः । अतो जगति मिथ्यात्वमारोपितमेवेत्यर्थः । नन्वारोपितत्वं प्रातिभासिकत्वं चेत् प्रपञ्चे हेतोरसिद्धिः । तत्सिद्धेः पारमार्थिकत्वसिद्ध्युत्तरकालीनत्वात् । व्यावहारिकं चेत् शुक्तिरुप्यादौ व्यभिचारः । उभयसाधारण्येऽप्ययमेव दोष इति चेत् । मैवम् । मिथ्यात्वेनोभयसम्मतत्वस्यारोपितत्वस्य हेत्वन्तर्गतत्वात् । अस्ति च ब्रह्मजगतोस्तादृशं मिथ्यात्वमतो नासिध्यादि  । रूप्ये च तादृश-मिथ्यात्वाभावान्न व्यभिचार इति । नन्वसति सदसद्वैलक्षण्यादिरूपमिथ्यात्वस्याभावेनारोपितमेव तत्र तदित्यत आह । अत्र चेति । ननु प्रपञ्चस्य कल्पितत्ववादे कश्चित्कल्पकोऽस्त्येवेति हेतोरसिद्धिरिति शङ्कां निराकरोति ।  न च षष्ठ इति । चिन्मात्रस्येति । कल्पनोपयोगि-देहेन्द्रियाद्यभावादित्यर्थः । अन्यस्य चेति । चिन्मात्रस्याकल्पकतया कल्पितान्तरेणैव कल्पितस्य कल्पना वाच्येत्यनवस्थापत्त्या यावद्विशेषबाधे सामान्याभावसिद्धिरित्यर्थः । तुच्छे व्यभिचार-माशङ्क्य परिहरति । अत्र चाकल्पितत्वस्येति । ननु नासति व्यभिचारः । शब्दाभासादिना तस्यापि भ्रान्तिविषयत्वेन शुक्तिरूप्यवत्कल्पकोपेतत्वादिति चेत् । न । स्वारोपाधिष्ठान-प्रत्यासन्नकल्पकरहितत्वादित्यर्थः । तुच्छस्याप्रत्यासन्नत्वात् । कल्पकशब्दस्य पित्रादिशब्दव-त्सम्बन्धिविशेषपरतया तद्राहित्यं पक्षे स्वमतेऽप्यस्तीति भावः ।

अत्राहुर्मायावादिनः । शुद्धस्याप्यनाद्यविद्योपधानवशेन कल्पकत्वमुपपद्यते । कल्पकत्वं हि कल्पनां प्रत्याश्रयत्वं विषयत्वं भासकत्वं वा तच्च सर्वकल्पनासमसत्ताकत्वेन शुद्धत्वाव्याघात-कम् । तदुक्तम्–

आश्रयत्वविषयत्वभागिनी निर्विभागचितिरेव केवला ।

पूर्वसिद्धतमसो हि पश्चिमो नाश्रयो भवति नापि गोचरः ।। इति ।

अस्तु वोपहितस्य (कल्पितस्य) कल्पकत्वम् । न चानवस्था । अविद्याध्यासस्या-ध्यासान्तरानपेक्षत्वात् स्वपरसाधारणसर्वनिर्वाहकत्वोपपत्तेः । अकल्पितस्य कल्पकत्वादर्शनाच्च । कल्पितप्रतिबिम्बविशिष्टादर्शादेरादर्शान्तरे प्रतिबिम्बकल्पकत्वदर्शनाच्च । बिम्बस्य द्वितीया-दर्शसम्मुखत्वाभावेन तत्कल्पकत्वायोगादिति ।

अत्रोच्यते । न शुद्धस्यानाद्यविद्योपधानवशेन कल्पकत्वं युक्तम् । कल्पितेनापि संसारेण कदाप्यस्पृष्टस्य चैतन्यस्याभावे नित्यमुक्तश्रुतेर्निर्विषयत्वापत्तेर्वक्ष्यमाणत्वात् । अतात्विकसंसारा-स्पृष्टत्वस्य सर्वसाधारणत्वात् । अत एव शुद्धस्य कल्पनां प्रत्याश्रयत्वादिकमसत् । अस्यास्मिन् कल्पनेति कल्पनाया द्वयसापेक्षत्वात् । कल्पकस्यान्यस्य सम्भवे तत्कृतकल्पनां प्रति शुद्धस्या-श्रयत्वादिकं सम्भवेत् । शुद्धस्य कल्पनां प्रति कर्तृत्वं तु न सम्भवति । देहेन्द्रियाद्य-भावादित्युक्तत्वात् । नाप्युपहितस्य कल्पकत्वेऽप्यनवस्थाभावः । अविद्याध्यासस्य स्वपर-निर्वाहकत्वकल्पनायाः निर्बीजत्वात् । प्रपञ्चसत्यत्वेनैवोपपत्तेश्च । आदर्शान्तरे प्रतिबिम्बस्या-कल्पितत्वस्य वक्ष्यमाणत्वाच्चेति साधूक्तं कल्पकं विना कल्पनायोगादिति । तदेवं समर्थिताः परमार्थसत्वे साध्ये षडपि हेतवः ।

न्यायामृतसौगन्ध्यम्

अनुमानबाधिताश्च दृश्यत्वादयः  । तथा हि– ब्रह्मप्रमान्येन वेदान्ततात्पर्यप्रमितिजन्य-ज्ञानान्येन वा मोक्षहेतुज्ञानान्येन वा अबाध्यत्वे सति असद्भिन्नत्वे सति ब्रह्मान्यत्, विमतं वा, सत्, परमार्थसद्वा, प्रातिभासिकभिन्नत्वे सति असद्भिन्नत्वात्, ब्रह्मवत् । न च त्वन्मते प्रातिभासिकस्याप्यसत्वेन व्यर्थविशेषणतया व्याप्यत्वासिद्धिः । मन्मतमाश्रित्य हेतूकरणे च ब्रह्मज्ञानेतराबाध्ये देहात्मैक्ये व्यभिचारः । ब्रह्मज्ञानेतरबाध्यरूपप्रातिभासिकभिन्नत्वस्य तत्र सत्त्वादिति वाच्यम् । ब्रह्मज्ञानपदेन हि यत्प्रकारकं वेदान्तजन्यं ज्ञानं वस्तुसिद्धं विवक्षितं तदन्यज्ञानबाध्यत्वं बाधयोग्यत्वम् । देहात्म्यैक्यादीनां तादृशबाधयोग्यत्वात् । स्वाधिक-सत्ताकदोषजन्यज्ञानविषयत्वमेव तद्योग्यत्वम् । विशेषदर्शिभ्यामुभाभ्यां निश्चितदोषवद्भिन्नस्यैव प्रयोगः कार्यः । अन्यथा त्वदभिमतमिथ्यात्वसाधकदृश्यत्वादीनामपि मद्रीत्या दृष्टान्तासिद्धि-स्वरूपासिद्धिसोपाधिकत्वव्यभिचारादिदोषग्रासेनाप्रयोगापत्तेः । प्रातिभासिकस्य अपक्षत्वाय सत्यन्तमाद्यं विशेषणत्रयं वैकल्पिकम् । तत्र ब्रह्म वृत्तिव्याप्यमिति मतेनाद्यं, नेति मतेन द्वितीयं, अन्योन्याश्रयात् न तात्पर्यधीर्ब्रह्मधीहेतुरिति मतेन तृतीयं, अत एव देहात्मैक्यस्य पक्षान्तर्गतत्वेन बाध इति निरस्तम् । तस्य निष्प्रकारकब्रह्मज्ञानान्यज्ञानबाधार्हत्वात्, देहात्मभेदज्ञानेनापि तस्य बाधसम्भवात् । अत एव स्वबाधकाभिमताबाध्यदोषजन्यज्ञान-विषयभिन्नत्वे(ज्ञानाविषयत्वे) सतीति वा स्वबाधकाभिमताबाध्यबाधाविषयत्वे सतीति वा स्वसमानाधिकरणकर्मप्रागभावसमानकालीनज्ञानाबाध्यत्वे सतीति वा विशेषणप्रक्षेपेऽपि न निस्तारः । देहात्म्यैक्ये पूर्वोक्तदोषानिस्तारादिति निरस्तम् । देहात्म्यैक्ये सप्रकारकज्ञान-बाधार्हे दोषाभावात्् ।

न च साध्ये परमार्थेति विशेषणं व्यर्थम् । परार्थानुमाने परं प्रति सिद्धसाधनोद्वार-प्रयोजनत्वात्, वादिनं प्रति प्रमेयत्ववदुपरञ्जकत्वात् । व्यावहारिकसत्त्वमात्रेणोपपत्तौ हेतोरप्रयोजकत्वमिति वाच्यम् । ब्रह्मण्यसत्प्रातिभासिकव्यावृत्तिरूपं हेतुं प्रति व्यावर्तकतया प्रयोजकत्वेन परमार्थसत्वमेव हि प्रयोजकत्वेन क्लृप्तम्  । अपृथिवीव्यावृत्तिं प्रति पृथिवीत्व-स्येवासद्व्यावृत्तिं प्रति तद्विरुद्धसत्वस्यैव प्रयोजकत्वात् । ज्ञानत्वानन्दत्वादिकं तु न तत्प्रयोजकं साक्षादसत्वाविरोधित्वात्, प्रपञ्चे तदभावाच्च । तथा च ब्रह्मविश्वसाधारणं परमार्थसत्वमेव तत्प्रयोजकम् ।

ननु प्रातिभासिकासतोरेका व्यावृत्तिरुभयी वा समव्याप्ता नास्ति, किन्तु प्रातिभासिक-व्यावृत्तिप्रयोजकं ब्रह्मविश्वासत्साधारणमेव स्यात् । असत्यपि प्रातिभासिकत्वाभावात् । एवमसद्व्यावृत्तावपि प्रयोजकं ब्रह्मविश्वप्रातिभासिकसाधारणमेव वाच्यम् । प्रातिभासिकेऽप्य-सत्वाभावात् । तथा च तत्प्रयोजकद्वयसमावेशादेव ब्रह्मण्युभयव्यावृत्त्युपपत्तौ नीलत्वघटत्व-रूपावच्छेदकद्वयसमावेशोपपन्ननीलघटत्ववन्नातिरिक्तप्रयोजककल्पनायामस्ति किञ्चिन्मानमिति चेन्न । उभयत्वाधिकरणव्यावृत्तिमात्रस्य व्यभिचारत्वेनैकव्यावृत्तिविशिष्टापरव्यावृत्तेरेव हेतू-करणात् । तस्याश्च प्रयोजकं हि ब्रह्मविश्वसाधारणपरमार्थसत्वमेव ।

अनिषेध्यत्वेन प्रमां प्रति साक्षाद्विषयत्वमपि हेतुः । प्रमात्वं हि विशेष्यव्यावर्त्यप्रकारकत्वं ईश्वरज्ञानादिसाधारणं, तस्य प्रयोजकं तु पारमार्थिकसत्वमेव । न च नित्यत्वमुपाधिः । तुच्छप्रातिभासिकयोर्नित्यत्वव्यतिरेके साध्याभाव दर्शनादिति वाच्यम् । पक्षे उपाध्य-भावेनानित्यत्वेन साध्याभावसाधने साध्याभावरूपपरमार्थसत्वाभावं विना नित्यत्वरूप-साधनोपपत्त्या अप्रयोजकत्वात् । न च नित्यत्वाभावपरमार्थसत्वाभावयोः तुच्छे प्रातिभासिके च व्याप्तेर्गृहीतत्वात् नाप्रयोजकतेति वाच्यम् । प्रागभावाप्रतियोगित्वे सति ध्वंसाप्रतियोगि-त्वस्य तुच्छप्रातिभासिकयोः गृहीतत्वान्न दोषो व्याप्तिग्रहणरूपः । धर्मिणि सति धर्मयो-स्सत्वासत्वविचारः सङ्घटते । न हि वन्ध्यापुत्रेऽनित्यत्वनित्यत्वयोः परस्पर व्यतिरेकेणा-न्यतरसत्वं, धर्मिसमयोगक्षेमत्वात् ।

अनिषेध्यत्वेनेश्वरं प्रति साक्षादपरोक्षत्वं हेतुः । न च सत्वसिद्धिं विना अनिषेध्य-त्वेनेत्यंशो असिद्धः । न च ईश्वरज्ञानविषयस्य प्रपञ्चस्य मिथ्यात्वे तस्य भ्रान्तत्वापत्तेः । मिथ्याभूतस्य मिथ्यात्वेनैव ग्रहणादेैन्द्रजालिकवदिति वाच्यम् । निषेध्यत्वेन जानतो तत्पाल-नादौ प्रवृत्यनुपपत्तेः । न चैन्द्रजालिकप्रवृत्तिवदीश्वरप्रवृत्तिरपि स्यादिति वाच्यम् । ऐन्द्रजालिको हि न किञ्चिदुत्पादयति पालयति वा किन्तु मन्त्रौषधादिबलेनैव हि लोकान् प्रतारयत्येव । न चेश्वरस्तथा ‘सुहृदं सर्वभूतानां ज्ञात्वा मां शान्तिमृच्छति’ इति स्मृत्या तस्य सुहृत्तमत्वोक्तेः । यत्त्वैन्द्रजालाधिष्ठाननिमित्तपालनस्य विरोध्यैन्द्रियजालिकान्तर-निरसनस्य चैन्द्रजालिकेन क्रियते ईश्वरस्यापि जगत्पालनं तादृशमेवेति । तन्न । ऐन्द्रजालि-कस्य तदापरोक्ष्याभावेऽपि ‘एतस्मान्मन्त्रौषधादेरित्थं लोका भ्राम्यन्ती’ति जानतः इममाम्रं पश्यन्त्विति व्यवहारात् । स्वमन्त्रौषधादिगततथाभ्रमजनकत्वं रक्षयितुं  ऐन्द्रजालिकान्तर-प्रयुक्तमन्त्रौषधादि प्रति स्वमन्त्रादिसामर्थ्यप्रतिघातकं निवर्तयितुं यतते । ईश्वरस्यात्याप्तस्य निषेध्यत्वेन ज्ञानं विना

‘अहं कृत्स्नस्य जगतः प्रभवः प्रलयस्तथा ।

 प्रकृतिं पुरुषं चैव विद्ध्यनादी उभावपि ।।

 गतिर्भर्ता प्रभुस्साक्षी निवासः शरणं सुहृत् ।

 अनन्याश्चिन्तयन्तो मां ये जनाः पर्युपासते ।

 तेेषां नित्याभियुक्तानां योगक्षेमं वहाम्यहम् ।।

 हन्त ते कथयिष्यामि दिव्या ह्यात्मविभूतयः ।।’

इत्याद्युपदेशस्यातिप्रियं प्रत्यसम्भवात् । सप्रकारकाबाध्यार्थक्रियाकारित्वं हेतुः । न च सप्रकारकजागृद्बोधाबाध्यस्वप्नजलावगाहनप्रियासङ्गमादि विशेषिताप्रमाणीभूतज्ञानस्यार्थ-क्रियाकारित्वदर्शनेन तद्विषये तत्र च व्यभिचार इति वाच्यम् । तत्र ज्ञानमेव हि सुखादिजनकं, तच्चाबाधितमेव । न च ज्ञानमात्रस्यातिप्रसक्ततया विषयविशिष्टस्यैव साधक-त्वम्, तथा  च मिथ्याभूतविषयस्यापि साधकत्वमिति वाच्यम् । विषयविशेषोपलक्षितस्यैव साधकत्वात् । न च स्वरूपाणामननुगततया ज्ञानत्वादेश्चातिप्रसक्ततया अनुगतानति-प्रसक्तोपलक्ष्यतावच्छेदकधर्मस्याभावा-दुपलक्षणत्वमसम्भवि इति वाच्यम् ।  तत्तद्विषयकत्वमेव ह्यननुगतं अनुगतं वा तत्तदुपलक्ष्यतावच्छेदकं अस्तु । अतीतानागतज्ञानस्यापि सुखादि-जनकत्वात् । न हि तत्काल अनिर्वाच्यो विषयोऽस्ति । न च स्वव्यापारजन्ये व्यापारिणोऽ-सतो जनकत्ववत् स्वज्ञानजन्येऽप्यसतो जनकत्वसम्भव इति वाच्यम् । व्यापारिणः स्वजन्य-व्यापारसम्बन्धेन कार्याव्यवहितपूर्ववर्तिनः तत्सम्भवेऽपि ज्ञानाजनकस्य तदानीमसतो विषयस्य तदसम्भवात् ।

न च स्वरूपाबाध्यस्य विषयाबाध्यत्वदर्शनेन विषयबाधे स्वरूपबाधस्यावश्यकतया स्वप्नादिज्ञानं सदेवेति वक्तुमशक्यं, अनादित्वं चात्रोपाधिरिति वाच्यम् । ब्रह्मस्वरूपज्ञानस्या-बाध्यत्वेऽपि त्वया विषयबाधाङ्गीकारात् । शुक्तिरूप्यं नासीदस्ति भविष्यतीतिवत् तद्ज्ञाने बाधाननुभवात् । न हि शुक्तिरूप्यज्ञानं नासीदिति बाधोत्तरं कस्यापि धीरस्ति, अस्ति च रूप्ये तथा । अर्थक्रियाकारित्वं प्रति परमार्थसत्त्वस्य ब्रह्मणि प्रयोजकत्वेनावधारणात् अकारणकार्योत्पत्तिरूपविपक्षबाधकतर्केण हेतोः साध्यव्याप्यतया तदव्यापकतयोपाधेः साध्याव्यापकत्वात्, त्वदभिमतानादिषु उपाधिव्यतिरेकासिद्धेश्च । न च प्रातिभासिकरज्जु-सर्पादौ भयकम्पादिकार्यकारित्वदर्शनेन प्रातिभासिकसाधारणसत्वस्यैवार्थक्रियाकारित्वं, अन्यथा सप्रकारकाबाध्येति हेतुविशेषणवैय्यर्थ्यमिति वाच्यम् । अबाध्यार्थक्रियाकारित्वा-पेक्षया सप्रकारकाबाध्यार्थक्रियाकारित्वस्य भिन्नत्वेन वैय्यर्थ्याभावात् । न च शुद्धस्यार्थ-क्रियाकारित्वाभावात् साधनविकलत्वं, उपहितस्य पक्षनिक्षेपात् साध्यविकलत्वमिति वाच्यम् । अविद्यां प्रत्याश्रयत्वविषयत्वादिरूपार्थक्रियाकारित्वस्य शुद्धे सुप्रसिद्धत्वात् । ‘आश्रयत्वविषयत्वभागिनी निर्विशेषचितिरेव केवला’ इति त्वदुक्तेश्च ।

आरोपितमिथ्यात्वकत्वं च हेतुः । न चारोपितत्वं प्रातिभासिकत्वं चेत् जगति हेतोर-सिद्धिः । तत्सिद्धेः पारमार्थिकसिद्ध्युत्तकालीनत्वात् । व्यावहारिकत्वं चेत् शुक्तिरूप्यादौ व्यभिचारः, उभयसाधारण्येऽपि अयमेव दोष इति वाच्यम् । मिथ्यात्वेनोभयसम्मतस्य आरोपितत्वस्य हेत्वन्तर्गतत्वात् । अस्ति च ब्रह्मजगतोस्तादृशमिथ्यात्वमतो नासिद्ध्यादि । रूप्ये च तादृशमिथ्यात्वाभावान्न व्यभिचारः । कल्पकरहितत्वमपि हेतुः । न चासति व्यभिचारः स्वप्रत्यासन्नकल्पकरहितत्वस्य हेतुत्वादसतोऽप्रत्यासन्नत्वात् । कल्पकशब्दस्य पित्रादिशब्दवत्सम्बन्धिविशेषपरतया तद्राहित्यं पक्षे स्वमतेऽप्यस्ति । न च शुद्धं कल्पकं, अदृष्टत्वात्, नोपहितं कल्पितत्वात् । यावद्विशेषाभावे कल्पकसामान्याभावसिद्धेः ।

ननु शुद्धस्याप्यनाद्यविद्योपधानवशेन कल्पकत्वं, कल्पकत्वं हि कल्पनां प्रत्याश्रयत्वं, विषयत्वं, भासकत्वं वा । तच्च सर्वं कल्पनासमानसत्ताकत्वेन शुद्धत्वाविरोधीति चेन्न । अविद्योपधानेन शुद्धत्वहानेः । कल्पितेनापि संसारेणास्पृष्टचैतन्याभावे नित्यमुक्तश्रुते-र्निविषयत्वापत्तेः । तात्विकसंसारास्पृष्टत्वस्य जीवादिसाधारणत्वात् । कल्पनां प्रत्याश्रय-त्वस्यास्मिन् कल्पनेति पदार्थद्वयसापेक्षत्वादयमस्य विषयः, अयमस्य भासक इत्यनुभवेन विषयत्वभासकत्वरूपकल्पकत्वस्यापि सापेक्षत्वात्् । न च कल्पितप्रतिबिम्बविशिष्टादर्शादेरा-दर्शान्तरे प्रतिबिम्बकल्पकत्वं, बिम्बस्य द्वितीयादर्शसम्मुखत्वाभावेन तत्र कल्पकत्वायोगात्, अन्यथाऽतिप्रसङ्ग इति वाच्यम् । जडस्य प्रतिबिम्बस्य कल्पनाम् प्रत्याश्रयत्वस्य, विषय-त्वस्य, भासकत्वस्य च जडे दर्पणे असम्भवात् ।

न्यायामृतमाधुरी

जगदलीकतामनुमिमानानां प्रत्यक्षबाधं निगमय्य सम्प्रत्यनुमानबाधमभिधित्सते । अनुमानेति । दृश्यत्वादय इत्यनुषञ्जनीयम् । ब्रह्मप्रमान्येनेत्यादि ।। पारमार्थिकातिरिक्तं सत्वमेव नास्तीत्यभिप्रेत्याद्यस्य तादृशव्यावहारिकं प्रातिभासिकं वाऽस्तीत्यभ्युपगमेऽपि न क्षतिरिति द्वितीयस्य साध्यस्य निर्देशः । अथावच्छेदकावच्छेदेनानुमितेरुद्देश्यतायां तादृशानु-मितेः सामानाधिकरण्येन बाधधीप्रतिबद्धतयाऽध्यस्तालीकयोर्बाधवारकतया भावप्रत्ययान्त-विशेषणद्वयस्य पक्षतावच्छेदककोटौ निवेशनीयत्वेऽपि सामानाधिकरणेन सिद्धेस्तद-विरोधितया तद्वारकान्तिमतन्निवेशनानर्थकता दुर्वारैव । प्रकृतपक्षतावच्छेदकसामानाधि-करण्येन तदुद्देश्यतायां चान्तिमनिवेशनौचित्यामपि तादृशानुमितेस्तादृशबाधग्रहाप्रतिबद्धतया तादृग्द्वयानर्थक्यं दुष्परिहरम् । न हीदं विप्रतिपत्तिवाक्यं येन विप्रतिपत्तिग्रन्थव्याख्या-प्रदर्शितदिशा कथञ्चिद्व्यस्था सङ्गच्छेतेति चेन्न । औतिनं प्रति सत्यतामनुमित्समानस्य तादृग्विशेषणद्वयघटितपक्षतावच्छेदकावच्छेदेनानुमित्युद्देश्यकस्यान्तिमविशेषणघटिततत्सामानाधिकरण्येन तदुद्देश्यकस्य चानुमानद्वयस्याभिप्रेततया सामञ्जस्यात् । औतिदिशाऽध्यस्तेऽलीके-चानैकान्त्यव्युदसनाय हेतुशरीरे विशेषणद्वयोपादानाम् । अनिषेध्यत्वेन निषेधाप्रतियोगि-त्वेन । तृतीयविषयत्वान्वितावच्छिन्नत्वार्थिकम् । साक्षात् ज्ञानमद्वारीकृत्य । तथा च तादृशधर्मावच्छिन्नप्रमानिरूपितज्ञानवृत्तिविषयत्वानिरूपितविषयत्वादिति फलितार्थः । रजत-मिदं वृत्तिनिषेधप्रतियोगीति प्रतीयमानविषयताभ्रमीय विषयतां रजतमिदं जानामीति भ्रमगोचरानुव्यवसाय विषयतां चादाय विपर्यस्तेऽनैकान्त्यनिरसनाय हेतुतावच्छेदककोटौ विशेषणत्रयोपादानम् ।

अन्योन्याश्रयादिति । प्रमाणान्तराप्रतिपन्नस्य वाक्यार्थस्य वाक्यात्प्रतिपत्तौ तत्तात्पर्यावधारणं तत्तात्पर्यावधारणे च वाक्यार्थप्रतिपत्तिरित्यर्थः । ननु मोक्षहेतुभिन्नेना-वाध्यत्वे सतीत्युक्तयैव सामञ्जस्यप्रतियोगितासम्बन्धेन भेदविशेषणतापन्नमोक्षहेत्वंशेज्ञानत्वांश निवेशनं मन्दं प्रयोजनम् । औतिनये ज्ञानमेवाज्ञाननिवर्त्तकमित्यज्ञाननिवृत्तिरूपमोक्ष-साधनस्य ज्ञानातिरिक्तस्याप्रसिध्द्या तदंशस्य तदव्यावर्त्तकत्वात् । यदि चाज्ञाननिवृत्ति-रूपमुक्ते ज्ञानातिरिक्तादृष्टसाध्यत्वस्याप्युपगमेन नाप्रसिद्धिरिति विभाव्यते तदा तुल्यदिशा जगतोऽपि अदृष्टसहितज्ञानबाध्यत्वप्रसङ्गेन तादृशज्ञानान्याबाध्यत्वरूपपक्षतावच्छेदकघटक-विशेषणासिद्धेः काञ्चनमयपर्वतो वह्निमान् धूमादित्यादाविवाश्रयासिद्धिपर्यवसायिन्याः दुर्वार-तेत्यरुचेः कल्पान्तरमनुसरति । यद्वेति । नन्वेतत्कल्पे अलीकव्यावर्तनफलकं द्वितीयभाव-प्रत्ययान्तोपादानमनर्थकम् । तस्यापि स्वबाधकाभिमताबाध्येन शब्दाभासजनितस्वविषयक-ज्ञानसाधनीभूतदोषेण जनितज्ञानविषयतयातादृशविशेषणेनैव तद्व्युदसनात् । मतान्तरे प्रातिभासिकस्य साक्षिरूपज्ञानगोचरतया तादृशदोषजन्यज्ञानाविषयत्वघटितपक्षतावच्छेदका-क्रान्ततया बाधश्चेत्यरुचिमनुसन्दधानः कल्पान्तरमनुधावति । स्वबाधकाभिमतेति । समानाधिकरणेति । नेदं रजतमित्यादिरूपाणां मनःपरिणामरूपबाधकाभिमतप्रत्ययानामेष्य-

त्कर्मप्रागभावसमानकालीनत्वं चरमवृत्तिरूपज्ञानस्य तादृशप्रागभावासमानकालीनत्वं चावसेयम् ।

अत्राद्वैतसिद्धिकारः । त्वन्मते प्रातिभासिकस्याप्यसत्वेन व्यर्थविशेषणतया व्याप्यत्वा-सिद्धेः । अस्मन्मतमाश्रित्य हेतूकरणे च देहात्मैक्ये ब्रह्मज्ञानेतराबाध्ये व्यभिचारात् । न हि प्रातिभासिकत्वं ब्रह्मज्ञानेतरबाध्यत्वादन्यत् । त्वयाहि प्रातिभासिकस्य शुक्तिरूप्यादेर-पक्षत्वाय सत्यं तमाद्यं विशेषणत्रयं विकल्पेन पक्षे प्रक्षिप्तम् । तथा च प्रातिभासिकस्या-सत्वानधिकरणत्वमङ्गीकृतमेव । अन्यथा तुच्छवारकासत्वानधिकरणत्वविशेषणेनैव तद्व्यावृत्तावेतावत्प्रयासवैय्यर्थ्यापत्तेः । एवं च देहात्मैक्यस्यापि पक्षत्वे बाध एव बाधेच सति पक्षविशेषणस्य पक्षत्वस्यासिध्याऽऽश्रयासिद्धिरपि । अत एव स्वबाधकेत्यादिविशेषण-प्रक्षेपेऽपि न निस्तारः । देहात्मैक्ये पूर्वोक्तदोषव्यावृत्तेरेवेत्यभ्यधात् ।

अत्र ब्रह्मानन्दः ननु प्रतिभासमात्रशीरत्वादिरूपं प्रातिभासिकत्वं हेतौ निवेश्यम् । तस्य च देहात्मैक्ये सत्वात्तत्र व्यभिचारस्तत्राह त्वयाहीति । तथा च देहात्मैक्ये असदन्यत्व-ब्रह्मप्रमेत्यादिविशेषणयोः सत्वेन पक्षत्वावश्यकत्वात्प्रतिभासमात्रशरीरत्वरूपप्रातिभासिक-त्वस्य हेतौ निवेशे स्वरूपासिद्धिः । ब्रह्मज्ञानान्यबाध्यत्वरूपप्रातिभासिकत्वनिवेशेच व्यभिचारः । न च पक्षे व्यभिचारो न दोष इति वाच्यम् । अनुकूलतर्के सति पक्षीय-व्यभिचारसंशये व्याप्तिग्रहप्रतिबन्धकत्वस्य तान्त्रिकैरस्वीकारेऽपि प्रकृते व्यभिचारनिश्चयस्य सत्वेन तत्प्रतिबन्धकत्वस्वीकारात् । पूर्वोक्तदोषाव्यावृत्तेरित्यनेन दूषणान्तराण्यपि सूचितानि । तथा हि स्वाप्नादिप्रातिभासिकविशेषस्य स्वबाधकजाग्रद्बोधबाध्यस्वाप्नादिप्रातिभासिक-दोषजन्यज्ञानविषयत्वादाद्ये बाधाधिकम् । द्वितीयेऽपि स्वाप्नगजादिषु स्वबाधकजाग्रद्बोध-बाध्यस्वाप्नगजाद्यभावबुद्धेर्निषेध्यत्वेन विषयत्वाद्बाधादिकम् । जाग्रद्बोधस्यापि तद्बाधन-योग्यत्वात् । तद्बाधनोपधायकत्वं तु निवेशयितुमशक्यम् । तत्तद्धीविश्रान्तत्वेनाननुगतत्वात् । तृतीये त्वप्रसिद्धिः इश्वरनिष्ठज्ञानस्यैवोक्तप्रागभावसमानकालीनत्वेन तद्बाद्यप्रसिद्धे स्वत्व-बाधकत्वदोषत्वादेरनुगतस्याभावेन तत्तत्प्रातिभासिकव्यक्तिभेदकूटपर्यवसानेन दुर्ज्ञेयत्वादित्या-दिना तदाशयमुदबीभवत् ।

उभावपि मन्दाधिगमौ । निष्प्रकारब्रह्मप्रमात्वेनाद्वैतवाद्यूरीकृतव्यक्तिवृत्तितद्व्यक्तित्वा-वच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदस्यैवाद्यवैकल्पिकविशेषणघटकत्वोपगमेन क्षत्यनवकाशात् । देहात्मैक्यज्ञानबाधकस्य देहात्मभेदज्ञानस्य तादृशभेदविशेषितत्वात् । देहात्मैक्याध्यास-स्योत्तरप्रस्थाने प्रत्याख्यातत्वात् । स्वाप्नानां जाग्रद्बोधाबाध्यदोषजन्यज्ञानविषयत्वं तु प्रागेव समर्थितम् । तथा तेषामेव स्वाप्नबाधग्रहबाध्यत्वेनेत्यपि । एतेनाननुगतिरपि सुदूरं निरस्तैव । स्वसमानाधिकरणकर्मप्रागभावसमानकालीनज्ञाने स्वसामानाधिकरण्यनिवेशनेनैवेश्वरज्ञान-वारणात् । सत्वं  परिचायकमेव । दोषनुमुक्तमेवेति प्रथमप्रयोगे सिद्धसाधनतां व्युदस्यति । व्यावहारिकेति । द्वितीयप्रयोगे साध्यतावच्छेदककोटौ परमार्थत्वांशनिवेशनस्यार्थवत्ता-मभिधत्ते । अर्थगतमिति । अनिर्वाच्येति । सत्वमसत्वं सदसत्वं चादायार्थान्तरताविधूननाय द्वन्द्वोत्तरस्य कर्मधारयोत्तरस्य च भावप्रत्ययस्य लक्षणवाक्ये विवक्षितत्वादिति भावः । परार्थानुमान इति । मतद्वयदिशा विशेषणस्य प्रयोजनवत्तयैव भवितव्यम् । तच्च प्रयोजनमेकं वा न वा न क्षतिः । न तु प्रयोजनव्यक्तेर्मतद्वयसिद्धत्वमित्यभिहितमधस्तादेव । प्रमेय-वह्निमान् धूमादित्यादावुपरञ्जनस्यापि फलतायाः परीक्षकोपगतत्वादिति भावः । अन्यथा प्रयोजनव्यक्तेर्मतद्वयसिद्धत्वोपगमे । अप्रसिद्धिरिति । सद्भ्यामभावो निरूप्यत इति न्यायादिति भावः । प्रतियोगित्वादिति । नैय्यायिकाभिप्रेततादृङ्न्यायस्य सिद्धान्तेऽव-धारणेन भ्रमप्रमासाधारणप्रतियोगिज्ञानमात्रस्यैवाभावधीहेतुत्वादिति पूरणीयम् । प्रातिभासि-कत्वस्य विधान्तररूपतायां तत्प्रमितिरपि सङ्गच्छत इत्याह ।। आरोपितत्वेनेति । धर्मिणोऽ-नलीकत्वं न प्रमात्वे तन्त्रं किन्तु प्रकारीभूतभासमानस्य धर्मिवृत्तित्वमेव । तच्च धर्मिणोऽ-लीकत्वेऽपि धर्मिसत्तानिरपेक्षसत्ताकस्य तस्य तथात्वोपपत्या तत्सङ्गच्छते इत्याशयः । प्रतिभासमात्रेति । मात्रपदस्यार्थव्यावर्तनपरतैव न ज्ञानतादात्म्यविधानपरतेति अर्थमन्तरेण प्रतिभासवत्वमित्यर्थः । अन्यथा मतद्वयदिशैव प्रसिद्धेरावश्यकतायां दोषसाम्यम् । अबाध्यत्वान्तनैरर्थक्यम् । तत्ववादिदिशा ब्रह्मालीकयोः शिष्टविशेषणद्वयेनैव वारणात् । असिद्धिवारकत्वं अधिकरणत्वप्रतियोगिकाभावस्य च प्रातिभासिकसाधारण्येनाद्वैतिदिशा प्राप्तस्यानैकान्त्यस्याव्युदासकतया अवश्यविवक्षणीयस्याधिकरणतात्वावच्छिन्नाभावस्य पक्षीकृतविश्वस्मिन् प्रमेयत्वाद्यधिकरणता सत्वेनायोगेन स्वरूपासिद्धिवारकत्वम् । दोषः हेतुतावच्छेदककोटिनिविष्टस्य परीक्षकानुपगतत्वम् । व्यभिचारवारकस्येव स्वरूपासिद्धिवारक-स्यापि विशेषणस्य हेतुतावच्छेदककोटौ निवेशनस्य निबन्धकारसम्प्रतिपन्नतया प्रकृत-विशेषणस्यापि तादृशतया तत्र (नञ्) निवेशः सङ्गच्छत इत्यभिप्रेत्य तत्संप्रतिपत्तिं दर्शयति । स्वीकारादित्यन्तेन ।

विमतमिति । तार्णदहनवतोऽतार्णदहनादिवतो वा पक्षीकारात्स्वरूपासिद्धिवारकताऽ-वसेया । विमतम् अयोगोलकादि । व्यापकसामानाधिकरण्यरूपव्याप्तिघटकव्यापकत्वांश-ग्रहौपयिकतया व्यभिचारवारकस्य व्याप्तिग्रहौपयितानियन्त्रितहेतुशरीरनिवेश्यतेव तादृश-सामानाधिकरण्यरूपांशान्तरग्रहौपयिकतया स्वरूपासिद्धिवारकस्यापि तद्ग्रहौपयिकत्वा-निबन्धनतन्निवेश्यता सङ्गच्छत इत्यभिप्रेत्याह ।। किं चेत्यादि । मध्यान्तविनिर्मुक्तस्येव प्रातिभासिकत्वविनिर्मुक्तस्यापि निदर्शनावृत्तित्वादिति भावः । केचिदित्यनेनारुचिर्ध्वन्यते । प्रातिभासिकत्वांशोपादानेऽपि तन्निरूपिताधिकरणत्वप्रतियोगिकाभावमात्रनिवेशो तादृशाधि करणत्वीयवैशिष्ट्यव्यासज्यवृत्तिधर्मावच्छिन्नाभावप्रातिस्विकतादृशाधिकरणतातत्तद्व्यक्तित्वा-वच्छिन्नाभावं चादायानैकान्त्यत्वादनवस्थापत्या तादृशाधिकरणतात्वे पर्याप्त्यवच्छेदकताक-प्रतियोगिताकाभावपर्यन्तस्यावश्यं विवक्षणीयतया प्रातिभासिकत्वनिरूपितत्वांशस्याधिकरण- तायामनिवेशनेऽनैकान्त्यानवतारेण तद्वारणफलकत्वोक्तेरसामञ्जस्यं तद्बीजमवसेयम् ।

अत्राद्वैतसिद्धिकारः । तथापि हेतौ प्रातिभासिकत्वविशेषणं व्यर्थम् । अनधिकरणत्वे सत्यसत्वानधिकरणत्वमात्रस्यैव परमार्थसत्वसाधकत्वोपपत्तेः । शुद्धमेव हि ब्रह्म दृष्टान्त-त्वेनाभ्युपेयम् । धर्मवतो दृष्टान्तत्वे साधनवैकल्यापत्तेः । साध्यन्तु बाधाभावरूपत्वा-दधिकरणस्वरूपमेव, न धर्मः । धर्म्यतिरिक्ताभावानभ्युपगमस्योक्तत्वात् । तथा च क्षित्यादिकं न कर्तृजन्यं शरीराजन्यत्वादित्यत्र शरीरस्येव व्याप्तिग्रहानुपयोगित्वेन प्रातिभासिकत्वस्य वैय्यर्थ्यमेव । आकाशादावजन्यत्वकर्तृजन्यत्वाभावयोरिव निर्धर्मके ब्रह्मण्यपि अनधिकरणत्वपरमार्थसत्वयोर्व्याप्तिग्रहोपपत्तेः । तथा चैकामसिद्धिं परिहरतो द्वितीयासिद्ध्यापत्तिः । स्वरूपासिद्धिपरिहारेऽपि व्याप्यत्वासिद्धिरिति निबबन्ध ।

अत्र ब्रह्मानन्दः । अनधिकरणत्वेनेति । अस्मद्रीत्या प्रातिभासिके व्यभिचारप्रसक्तेरिद-मुक्तम् । साधकत्वेति । व्याप्तिग्रहौपयिकत्वेत्यर्थः । ननु ब्रह्मण्यज्ञानविषयत्वाद्यधिकरणत्व-सत्वादनधिकरणत्वघटितहेत्वभावेन व्याप्त्यग्रहाद्व्याप्तिग्रहौपयिकतया तत्सार्थकं तत्राह शुद्ध-मेवेति । उक्ताधिकरणत्वं शुद्धे ब्रह्मणि नास्त्येव किन्तूपहितं इति भावः । तैजसत्वानुमाने इति । चक्षुः, तैजसं रूपादिषु मध्ये रूपस्यैव व्यञ्जकत्वात् दीपवदित्यत्र मध्यान्तानुपादाने दृष्टान्ते हेत्वभावेन साध्यहेत्वोः सहचाराग्रहान्मध्यान्तं व्याप्तिग्राहकमिति भावः । ननु व्याप्तेरिव पक्षधर्मताया अपि ग्राहकत्वेन सार्थक्यं कुतो न स्यात् । व्याप्तिग्राहकस्यापि सार्थकत्वेऽनुमितिप्रयोजकत्वस्यैव तन्त्रत्वात् तत्राह व्यभिचारवारकस्येति ।। तथा च यद्विशेषणं विना कृतस्य व्याप्यत्वावच्छेदकत्वसम्भवस्तद्घटितं गौरवेण व्याप्यतायामनवच्छेद-कम् । न च व्याप्यतायाः स्वरूपसम्बन्धरूपस्यातिरिक्तस्य वाऽवच्छेदकत्वस्यानङ्गीकारात् । (अन्यून)अनतिरिक्तवृत्तित्वरूपावच्छेदकत्वस्य तु गुरावपि स्वीकारान्नोक्तरीत्या वैय्यर्थ्यस्य दूषणत्वमिति वाच्यम् । व्याप्यताया उक्तावच्छेदकत्वस्यास्वीकारेण कारणत्वादेरपि तदापत्तेः । दण्डः कारणमित्यादिधीरिव धूमो व्याप्य इत्यादिधीरप्यवच्छेदकत्वावगाहिनी सम्भवत्येव । अत एव कम्बुग्रीवादिमत्वादिना व्याप्तिर्नेष्यत एव । तथा च स्वविशिष्ट-व्यापकसाध्यसामानाधिकरण्यावच्छेदकहेतुतावच्छेदकादिरूपव्याप्तिधीविरोधित्वादुक्तावच्छेदकत्वशून्य-हेतुतावच्छेदकरूपस्य व्यर्थविशेषणवत्त्वस्य व्याप्यत्वासिद्धिरूपहेत्वाभासत्वमिति भावः । स्पष्टश्चायमर्थो मण्यादावीश्वरवादादौ । तथा हि– शरीराजन्यत्वे व्यर्थविशेषणत्वं लाघवेना-जन्यत्वस्यैव व्याप्यत्वात् । ननु व्यर्थत्वमसिद्धं, पक्षधर्मतौपयिकत्वात् व्यभिचारवारकस्यापि सार्थकत्वेऽनुमितिप्रयोजकत्वस्यैव बीजत्वादिति चेन्न । नीलधूमे धूमत्वमेव व्याप्यतावच्छेदकं न तु नीलत्वमपि गौरवात् । दण्डत्वेन कारणत्वे रूपमिव । एवं शरीराजन्यत्वेऽपि न शरीरमवच्छेदकं गौरवात् । येन विशेषणेन विना व्याप्तिर्न गृह्यते तस्यैव व्याप्यतावच्छेदकत्व-नियमादत एव रूपादिमध्ये रूपस्यैव व्यञ्जकत्वादित्यत्र मध्यान्तं विना व्याप्त्यग्रहात्तत्सार्थक-मेवेत्यादिकं तत्रोक्तम् । उक्तं च तत्र पक्षधरमिश्रैर्गौरवमेव तदहेतुतायां बीजमिति । ननु स्वसमानाधिकरणव्याप्यतावच्छेदकान्तराघटितत्वं हेतुतावच्छेदके विशेषणं दीयते । तथा च नीलधूमत्वं न व्याप्यतावच्छेदकं शरीराजन्यतात्वं तु तदवच्छेदकमेव धूमप्रागभावत्वादिवत् । गौरवादनवच्छेदकत्वे पृथिवीत्वत्वादीनां तत्र तत्रावच्छेदकत्वोक्तिरसङ्गता स्यात् गन्धत्वस्यैव तत्सम्भवादिति चेन्न । पृथिवीत्वत्वादीनां व्यतिरेकव्याप्त्यवच्छेदकत्वस्यैव तत्र तत्रोक्तत्वा-द्व्यतिरेके व्यर्थविशेषणत्वस्य तान्त्रिकैरस्वीकारात् ।

किञ्चेश्वरवादीयपक्षधरीये तादृशधर्मान्तराद्यघटितत्वेन हेतुतावच्छेदकं विशेषणीय-मित्युक्तम् । तत्र तादृशपदं साध्यसम्बन्धितावच्छेदकरूपव्याप्तिपरम् । पूर्वग्रन्थे तस्यैव प्रक्रान्तत्वात् । तथा च स्वसामानाधिकरण्यप्रवेशस्य तान्त्रिकसम्प्रदायासिद्धत्वात् स्वकपोल-कल्पितत्वं निर्युक्तिकत्वं च । न हि धूमप्रागभावोपस्थितिकाले उपस्थितस्य धूमस्य हेतुत्वं नोद्भावयितुं शक्यम् । न च विशेषणतासम्बन्धेन प्रागभावनिष्ठा या व्याप्तिस्तदुपस्थितिकाले संयोगेन धूमनिष्ठ व्याप्तेरुपस्थित्यनियमात्स्वसमानाधिकरणेत्याद्यवश्यं वाच्यमिति वाच्यम् । धूमज्ञानेनैव धूमनिष्ठोक्तव्याप्तेरुपस्थितेः । तस्मात्स्वसमानाधिकरणेत्यादिविशेषणं, व्याप्यता-वच्छेदकान्तरा घटितत्वं वा विशेषणं न देयमेव । धूमप्रागभावत्वं वा नीलधूमत्वं वा गौरवान्नावच्छेदकम्, उक्ततान्त्रिकवाक्यानां तदैव स्वारस्यादिति साधूक्तं व्याप्यत्वासिद्धिरिति ।

उभावपि दीधित्याद्याकरतात्पर्यस्यानधिगन्तारौ । वह्निमान्नीलधूमादित्यादौ हेतौ व्यर्थविशेषणघटिततया व्याप्यत्वासिद्धिरूपहेत्वाभासविरहेऽपि नीलधूमादिति प्रयोक्तुरधिकेन निग्रहोपपत्तेरिति हेत्वाभासग्रन्थे दीधितिकृदभिधास्यमानत्वेऽपि व्यर्थविशेषणघटित(तया)स्य व्याप्यत्वासिद्धिरूपहेत्वाभासोपगमदशायां साध्यसम्बन्धितावच्छेदकरूपवत्वं व्याप्तिरिति लक्षणव्याख्यावसरे दीधितिकारैरेव नीलधूमत्वादेर्वारणीयत्वे तु स्वसमानाधिकरण-तादृशधर्मान्तराघटितत्वेन विशेषणीयम् । सामानाधिकरण्योपादानाद्धूमप्रागभावादिसङ्ग्रहस्तद-घटितत्वं च तदविषयकप्रतीतिविषयत्वमिति सिद्धान्तितया स्वस्य स्वाविषयकप्रतीत्य-विषयत्वरूपस्वाघटितत्वासत्वाधर्मान्तरेति । तदर्थश्च न स्वभिन्नत्वं धूमत्वादेर्नीलधूमत्वाद्य-भिन्नत्वात् । किं तु स्वाविषयकप्रतीतिविषयत्वम् । स्वावृत्तिविषयताश्रयत्वे पर्यवसितम् । शुद्धधूमत्वादिपर्याप्तविषयतायाश्च नीलादिसहितधूमत्वादिपर्याप्तविषयताभिन्नत्वेनादोषात् । सामानाधिकरण्यादप्रयोजनमाह समानाधिकरणेति । धूमप्रागभावत्वादेर्धूमत्वादिरूप-सामानाधिकरण्यावच्छेदकधर्मान्तरघटितस्यापि सङ्ग्रह इत्यर्थः । अवच्छेदकताघटकसम्बन्धेन स्वाधिकरणे तेन सम्बन्धेन वृत्तिः स्वसामानाधिकरण्यम् । तेन धूमत्वधूमप्रागभावत्वयोः स्वाश्रयप्रतियोगिकत्वस्वाश्रयप्रतियोगित्वाभ्यां धूमप्रागभावधूमयोर्वर्तमानत्वेऽपि न क्षतिः ।

येन सम्बन्धेन यस्य धर्मान्तरस्यावच्छेदकत्वं तेन सम्बन्धेन तदघटितत्वम् । तेन सम्बन्धेन तत्प्रकारकत्वशून्यप्रतीतौ स्वीयावच्छेदकताघटकसम्बन्धेन प्रकारत्वपर्यवसितं विवक्षणीयम् । तेन संयोगेन वह्न्यतत्सम्बन्धावच्छिन्नवह्न्यभाववत्वप्रमाविषयत्वाद्यभावा-वच्छिन्नस्य तादात्म्येन व्याप्यतानिर्वाहः । तादृशभावादिप्रकारकप्रतीतौ तादात्म्येन व्याप्यतायां संयोगादिनाऽवच्छेदकस्य वह्न्यादेः संयोगादिना प्रकारत्वानियमात् । अथैतादृशविशेषणप्रवेशे वह्नित्वादिरूपसाध्यतावच्छेदकघटितवह्निमदन्यावृत्तित्वाद्यवच्छिन्नस्य वह्न्यादिव्याप्यतानुपपत्तिः । अत्र चाधिकांशस्य विकासकत्वादवैय्यर्थ्येनेष्टापत्तेरयोगात् । न च धर्मान्तरस्य विशेष्यविधया अघटकत्वविवक्षा सम्भवति । धूमान्यान्यत्वादेर्व्याप्यतावच्छेद-कत्वापत्तेः । सामानाधिकरण्यस्थाने व्यापकत्वं निवेश्यमित्यपि न युज्यते । धूमालोका-न्यतरत्वादेर्व्याप्यतावच्छेदकत्वापातात् तद्घटकधूमत्वादेस्तदव्यापकत्वादिति । मैवम् । स्वघटकसाध्यसम्बन्धितावच्छेदकधर्मान्तरत्वेन यादृशधर्मं प्रति व्यापकतावच्छेदकत्वस्य तादृशधर्मापर्याप्तविषयतापर्याप्तिपर्यवसितत्वस्य विवक्षया प्रतीकारादिति गदाधरप्रभृतिभि-स्तादृशविशेषणसार्थक्यस्य समर्थिततया स्वसामानाधिकरण्यप्रवेशस्य तान्त्रिकसम्प्रदाया-सिद्धत्वोक्तेः स्वकपोलकल्पितत्वोक्तेश्चाकरतात्पर्यानधिगतिनिबन्धनतया प्रकृतेऽपि उक्तदिशा व्याप्यत्वासिध्द्यनवकाशेन सामञ्जस्यादित्यलं निर्दलपक्षप्रतीकाराभिनिवेशेन ।

अप्रयोजकतामाशङ्क्य निराकुरुते । न चेति । व्यावर्तकतया अनुमापकतया । अत्र ब्रह्मणः परमार्थसद्रूपतया तथा तादृशसत्वस्यालीकप्रातिभासिकव्यावृत्यनुमापकत्वेऽपि जगत-स्ताद्रूप्याभावेन तत्र तादृशसत्वस्यासिद्धिप्रसङ्गेन तदनुमापकत्वायोगेन व्यावहारिकसत्वमेव तदनुमापकमास्थेयमित्थं च न क्षतिरित्याशङ्काव्युदसनाय विश्वमिथ्यात्वेत्यादि । परमार्थ-सत्वस्य जगति तादृशव्यावृत्यननुमापकत्वे पारमार्थसाधनायोत्तरवाद्युपन्यस्तहेतोरप्रयोजकत्व- शङ्कास्कन्दितस्य मिथ्यात्वानुमानबाधकत्वायोगेन मिथ्यात्वानुमानेन तत्सिद्धिस्तत्सिद्धौ चानुगतानुमापकासम्भवेन दर्शितानुमापकाननुगमस्याश्रयणीयतया हेतोरप्रयोजकत्वसिद्धिरित्य न्योन्याश्रय इत्यर्थः । तत्प्रयोजकं तदनुमापकम् । असद्व्यावृत्तिं प्रतीति । स्वदिशैवेदम् । पूर्ववादिदिशा तु अलीकप्रातिभासिकव्यावृत्तिं प्रतीति व्याख्येयम् । यथाश्रुते तन्मते ब्रह्मत्ववद्विपर्यस्ताद्व्यावृत्तस्य न्यूनवृत्तित्वापातात् ।

सत्वस्यैवेति । ब्रह्मविश्वोद्देश्यकालीप्रातिभासिकव्यावृत्तिविधेयकानुमितिप्रयोजकपरामर्श-विषयीभूतमुभयानुगतं तद्विरुद्धं परमार्थसत्वमेव न तु ब्रह्मत्वादिकम् । तस्य विश्व-व्यावृत्तत्वेनानुमित्युद्देश्यतावच्छेदकसमानाधिकरणभेदप्रतियोगितावच्छेदकत्वादित्यर्थः । अन्यथेति ।। ज्ञानत्वादेरलीकप्रातिभासिकव्यावृत्तिविधेयकानुमितिहेतुभूतपरामर्शविषयत्वे सत्यज्ञानादिवाक्यघटकज्ञानपदेनैव ज्ञानत्वरूपहेतूपस्थापनसम्भवेनानृतव्यावृत्तिगोचराधि-गतिनिर्वाहात्तदेकफलकतादृशसत्यपदानर्थक्यं प्रसज्येतेत्यर्थः । प्रपञ्च इति । निखिलवह्नि-मदनुगतस्य सम्भवेऽपि अनुगतधूमालोकभस्मादिभिर्वह्निसाधनं प्राग्वह्निमत्तानिर्णयातादृश-वह्निमत्वप्रकारकप्रमाविशेष्यत्वस्यानवधारणरूपबाधकवशेन सङ्गच्छते । प्रकृते तु तादृश-बाधकाभावेनाननुगतब्रह्मत्वतादृशानुगतसत्यत्वावधारणं, तादृशानुमितिहेतुभूतनानापरामर्श-तत्तत्सामग्रीकल्पनागौरवापादकमिति भावः ।

अत्राद्वैतसिद्धिकारः । अयुक्तमेतत् । न हि प्रातिभासिकासतोरेका व्यावृत्तिरुभयी वा समव्याप्ता येनैकप्रयोजकप्रयोज्या भवेत् । किं तु प्रातिभासिकव्यावृत्तिप्रयोजकं ब्रह्मविश्वास-त्साधारणमेव वक्तव्यम् । असत्यपि प्रातिभासिकत्वाभावात् । एवमसद्व्यावृत्तावपि प्रयोजकं ब्रह्मविश्वप्रातिभासिकसाधारणमेव वक्तव्यम् । प्रातिभासिकेऽप्यसत्वाभावात् । तथा च तत्प्रयोजकद्वयसमावेशादेव ब्रह्मण्युभयव्यावृत्युपपत्तौ नीलत्वघटत्वरूपावच्छेदकद्वयसमावेशो-पपन्ननीलघटत्ववत् नातिरिक्तप्रयोजककल्पनायामस्ति किञ्चिन्मानमिति कृतबुद्धय एव विदाङ्कुर्वन्तु । नित्यत्वं चोपाधिः । तुच्छप्रातिभासिकयोर्नित्यत्वव्यतिरेके साध्यव्यतिरेक-दर्शनादिति निबबन्ध ।

अत्र ब्रह्मानन्दः । एका एकैव । ननु मास्त्वेकैव व्यावृत्तिः । प्रातिभासिकत्वेन भेदस्या-सत्वेन भेदस्य च सत्वात् । तथापि प्रातिभासिकासतोरन्यतरभेदस्यैकस्य सत्वात्तदनु-मापकतया ब्रह्मविश्वयोः पारमार्थिकत्वसिद्धिरास्ताम् । तत्राह ।। तथा चेति । द्वयसमावेशा-दिति । द्वयेन सह समावेशः सामानाधिकरण्यं यस्य तेन । ब्रह्मविश्वान्यतरत्वादिनेति यावत् । उभयव्यावृत्युपपत्तौ । उभयोरेकमात्रभेदविशिष्टापरमात्रभेदस्य वाऽन्यतरत्वेन भेदस्य (स्यै)वानुमानसम्भवे । नीलघटत्ववत् नीलघटत्वस्येव । उभयव्यावृत्तेरिति शेषः । यथा घटीयनीलरूपं प्रति घटं प्रति च क्लृप्ताभ्यां (कपालीयनीलरूपादिदण्डादिसामग्रीभ्यामेव) कारणाभ्यामेव नीलघटस्योत्पत्तिसिद्धेर्न तत्रान्यत्कारणं कल्प्यते तथा क्लृप्तेनोक्तान्यतरत्वादि-नोभयव्यावृत्यनुमानसम्भवात् तदर्थं न ब्रह्मविश्वयोरेकजातीयसत्यत्वादिकं कल्प्यते । अन्यथा तुच्छब्रह्मणोः प्रपञ्चव्यावर्तकमेक(म)सत्यत्वं स्यात् तदुभयान्यतरत्वस्य तदुभयमात्र-विशेष्यकधीविशेष्यत्वस्य वा व्यावर्त्तकत्वं तु तुल्यमिति भाव इति व्याचकार ।

तत्र तावन्मूलकारीयमसमञ्जसम् । पृथिवी इतरेभ्यो भिद्यते गन्धवत्वादित्यादौ जलादि-भेदानां नानात्वेऽपि असमव्याप्तत्वेऽपि गन्धवत्पृथिवीत्वादिरूपैकानुमापकानुमेयत्वरूपैक-प्रयोज्यत्वस्य निखिलतान्त्रिकैरुपगमात् । अलीकख्यातेः समर्थिततया असत्यपि प्रातिभासिकत्वाभावात् । प्रातिभासिकेऽप्यसत्वाभावादित्यपि निर्दलम् । हेतुशरीरे भाव-प्रत्ययान्तद्वयोपादानं तु पराभ्युपगमवादेनैवेति न क्षतिः । नीलघटत्ववदिति निदर्शनीकरणन्तु अर्थसमाजग्रस्तस्य कार्यतावच्छेदकत्वानुपगते व्यावृत्तिद्वयस्यैकानुमापकानुमेयत्वाभाव-साधकताविरहेणाग्रानित्याभाणकविषयतापादकमेव । व्याकर्तुर्व्याकृतिरपि तादृश्येव । व्यासज्यवृत्तिसाध्यतावच्छेदकीभूतधर्मोपरागेणेतरभेदानुमापकतायाः ऋतत्वादेर्निखिलपरीक्ष कोपगततया प्रकृतसाध्यतावच्छेदकीभूतद्वित्वावच्छिन्नालीकप्रातिभासिकव्यावृत्यनुमापकतयैव पारमार्थिकत्वसिद्धिरास्तामित्येवावतारणसम्भवेन प्रातिभासिकसतोरन्यतरत्वावच्छिन्न-प्रतियोगिताकभेदस्य साध्यत्वपर्यन्तानुधावनस्य नैय्यायिकसम्प्रदायानधिगतिनिबन्धनत्वात् । गुणकर्माभिन्नं द्रव्यत्वादित्यादौ व्यासज्यवृत्तिधर्मोपरागेण भेदानुमापकतायाः स्थितत्वात् ।

न चोदाहृतस्थलेषु सामानाधिकरण्यप्रत्यासत्या एकविशेषितापरभेदस्यान्यतरत्वा-वच्छिन्नभेदस्य वा साध्यत्वोपगमान्न क्षतिरिति वाच्यम् । समानविषयकशाब्दसामग्रीदशायां द्वित्वावच्छिन्नभेदविधेयकानुमितिर्जायतामितीच्छायां प्रकृतानुमित्यपलापापत्तेर्वैशिष्ट्यान्यतर-त्वाद्यवच्छिन्नविधेयकानुमितीच्छाविरहविशेषितोक्त सामग्य्रास्तादृशानुमितिप्रतिबन्धकत्वात् । एकविशेषितापरभेदादिसाधकतयाऽपि पारमार्थिकतासिद्धेश्च । नीलघटो घटाद्भेदवानित्यादि-प्रयोगवारणायान्वयितावच्छेदकावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वं भेदादिपदसमभिव्याहारस्थले व्युत्पत्तिबललभ्यमित्याकरे स्थिततया प्रातिभासिकव्यावृत्त्यसद्व्यावृत्तिपदाभ्यां प्रतीतयोः परस्परविशेष्यविशेषणभावानापन्नयोः प्रातिभासिकासत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदयोरेव पूर्वोपस्थितपरामर्शकेनोभयव्यावृत्तीति सर्वनाम्ना परामृष्टव्यतया प्रागप्रक्रान्तस्यैकविशेषिता-परभेदस्य प्रातिभासिकासदन्यतरत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदस्य च परामर्शकत्वायोगेनोभय-व्यावृत्युपपत्तौ उभयव्यावृत्योरेकविशेषितापरभेदस्यान्यतरत्वेन भेदस्य चानुमानसम्भवे इति व्याख्यायाः समावेशादित्यन्तस्यापि बहुव्रीहिणा ब्रह्मविश्वान्यतरत्वबोधकतायास्तदूरीकृता-याश्च बालजनमनोहरत्वात् । ब्रह्मत्वानन्दत्वादिवत् ब्रह्मविश्वान्यतरत्वस्य बाधाभावविधया विरोधित्वाभावेनासद्व्यावृत्तिं प्रति प्रयोजकत्वाभावेन समावेशादित्यन्तेन बहुव्रीहिणा तादृशान्यतरत्वप्रतिपादनव्याख्याकौशलस्य ग्रन्थकारोक्त्यविभावनानिबन्धनत्वात् ।

अत्र व्याकर्तारः । न तावद् ब्रह्मविश्वासत्सु प्रातिभासिकव्यावृत्तिप्रयोजकोऽनुगतो धर्मः सम्भवति । ब्रह्मणो निर्धर्मकत्वात् । विश्वस्य व्यावहारिकधर्मवत्वात् । असतो निरूपाख्य-त्वात् । नापि ब्रह्मविश्वयोस्तु असत्प्रातिभासिकव्यावृत्तिः । सामान्याभावरूपतयैका सम्भवति । अधिकरणभेदेनाभावभेदाभावात् । तथा च ब्रह्मविश्वयोर्विद्यमानामुक्तव्यावृत्तिं प्रति व्यावर्तकतया प्रयोजकमेकमनुगतमवश्यं वाच्यम् । तच्च पारमार्थिकसत्वमेव । अवच्छेदकान्तरानुपपन्नप्रयोजकत्वादिति साधु कृतबुद्धयो विदाङ्कुर्वन्तुतराम् । नापि नित्यत्वमुपाधिः । पक्षे पारमार्थिकसत्वाभावेन तद्विरुद्धस्वभावासत्प्रातिभासिकव्यावृत्ता-वुच्यमानायां व्याघातवत् पारमार्थिकसत्वभावे ध्वंसप्रतियोगित्वरूपनित्यत्वाभावस्योक्तौ व्याघाताभावेनोपाधेः पक्षे साध्याभावासाधकत्वात् । तर्कगृहीतसाध्यव्याप्तिकहेत्व-व्यापकत्वा-च्चेति समादधिरे । वनमालिमिश्रस्तु उभयत्वाधिकरणव्यावृत्तिमात्रस्य व्यभिचारित्वेनैक-व्यावृत्तिविशिष्टापरव्यावृत्तेरेव हेतूकरणात्तस्याश्च प्रयोजकं हि ब्रह्मविश्वसाधारणं परमार्थ-सत्वमेवेति समादधे ।

प्रामाण्येति । तद्वद्विशेष्यकत्वावच्छिन्नतत्प्रकारकत्वरूपप्रमात्वस्य तदभाववद्विशेष्य-कत्वावच्छिन्नतत्प्रकारकत्वरूपातत्वावेदकत्वसामानाधिकरण्याभावेन कोटिद्वयसाहचर्योपरागेण प्रमात्वावगाहिज्ञानरूपप्रकृतकोटिद्वयोपस्थितिसामग्रीवैकल्यनियन्त्रिततद्घटितसन्देहसामग्री-वैधुर्यात्सन्देहनियन्त्रितो विकल्पो न सङ्गच्छत इत्यर्थः । प्रत्यक्षस्येति । तथा च प्रमापदेन तद्वद्विशेष्यकत्वावच्छिन्नतत्प्रकारकताशालिज्ञानविवक्षायामपि नासिद्धिरवतरतीत्यर्थः । विपक्ष इति । अलीकावगाहिनः प्रमात्वे व्याहतिरित्यर्थः । विषयेति ।

अत्राद्वैतसिद्धिकारः । अत एवानिषेध्यत्वेन प्रमां प्रति साक्षाद्विषयत्वादित्यपि न हेतुः । किञ्च प्रमात्वं तद्वति तत्प्रकारकत्वं वा तत्वावेदकत्वं वा । आद्ये दृष्टान्तस्य साधनवैकल्यम् । न हि परमार्थसतः शुद्धस्य ब्रह्मणः सप्रकारकज्ञानविषयत्वम् । न च धर्मवतो दृष्टान्तते-त्युक्तम् । तस्य पक्षकुक्षिनिक्षिप्तत्वेन निश्चितसाध्यवत्वाभावात् । द्वितीये तत्वावेदकत्वस्या-बाधितविषयत्वरूपत्वेन साध्याविशेषपर्यवसानात् हेतुग्रहे सिद्धसाधनम् । हेत्वग्रहे तु स्वरूपासिद्धिरित्याह । अत्र ब्रह्मानन्दः अत एव बाधानुपपत्तिलक्षणप्रतिकूलतर्कान्नित्यत्वा-द्युपाधिमत्वादेवेति व्याचख्यौ । तदाशयानवबोधविजृम्भितम् । स्वाधिकरणावृत्तिनिष्ठ-प्रकारत्वानिरूपकत्वविशेषितज्ञानत्वरूपप्रमात्वस्याभिप्रेततया क्षत्यभावात् । प्रतिकूलतर्क-स्योपाधेश्च परास्तत्वात् । सत्यत्वसिद्धिं विनाऽनिषेध्यत्वेनेत्यंशस्यासिद्धिस्तथा चान्योन्याश्रय इत्याशङ्कायामाह– त्वयापीति । जन्माद्यस्य यत इति सूत्रे जगत्कर्तृत्वेन ब्रह्मणः सार्वज्ञसिद्धिः । शास्त्रयोनित्वादिति सूत्रे सर्वकर्तृत्वसिद्धमेव सार्वज्ञादि स्फोर्यत इति त्वदुक्त्यानुपूर्व्यन्यथा न सङ्गच्छत इत्याशयः । अन्यथेति । ईश्वरस्यानिषेध्यत्वेन जगद्द्रष्टृत्वा-नङ्गीकारे पालनीयप्रतिसन्धानमन्तरेण पालनोद्देश्यकप्रवृत्ययोगादिति भावः ।

अत्राद्वैतसिद्धिकारः । नाप्यनिषेध्यत्वेनेश्वरं प्रति साक्षादपरोक्षत्वं हेतुः । सत्यत्वसिद्धिं विना अनिषेध्यत्वेनेत्यंशस्यासिद्धेः । तथा चान्योन्याश्रयः । न चेश्वरज्ञानविषयस्य प्रपञ्चस्य मिथ्यात्वेतस्य भ्रान्तत्वप्रसङ्गः । मिथ्याभूतस्य मिथ्यात्वेनैव ग्रहणादैन्द्रजालिकवद्भ्रान्त-तत्वायोगात् । अन्यथा सविषयकभ्रमज्ञातृत्वेन भ्रान्तत्वस्य दुर्वारतापत्तेः । न च निषेध्यत्वेन ज्ञाने तत्पालनार्थमीश्वरस्य प्रवृत्तिर्न स्यादिति वाच्यम् । ऐन्द्रजालिकप्रवृत्तिवदीश्वरप्रवृत्तेरपि तथाविधत्वादित्याह । अत्र ब्रह्मानन्दः । अनिषेध्यत्वेनेत्यादि । स्वाधिकरणवृत्त्यत्यन्ता-भावप्रतियोगित्वविषयत्वानिरूपितप्रमा(विषयत्वादि)विशेष्यत्वेनेत्यर्थः । तत्र ईश्वरे । भ्रान्तताप्रसङ्गः । विशेषदर्शिनां भ्रान्तताव्यवहारप्रसङ्गः । मिथ्यात्वेनेति । स्वसमानाधिकरण विशेषदर्शनकालीनस्य सोपाधिकभ्रमस्याश्रयपुरुषेऽप्ययं भ्रान्त इति व्यवहारः स्यादिति भावः । अन्यथोक्तविशेषदर्शनकालीनभ्रममादाय भ्रान्तत्वव्यवहारस्वीकारे । सविषयक-भ्रमज्ञातृत्वेनेति । भ्रमविषयतापर्याप्त्यधिकरणं यन्मुखादिविशिष्टदर्पणादिकं तस्य भ्रमस्य मिथ्यात्वेन यत् ज्ञातृत्वं नेत्यर्थः । तथाविधत्वात् । विसंवादित्वेन ज्ञायमानत्वात् । संवादि-त्वेन ज्ञायमानप्रवृत्तौ तादृशस्योपादानप्रत्यक्षादेर्हेतुत्वेऽप्यतादृशप्रवृत्तावतादृशस्य तस्य हेतुत्व-मिति भाव इति व्याकार्षीत् । तदुभयमतीव मन्दप्रलपितम् । भाष्यकारोदाहृतश्रुत्यादिसहस्रेण जगत्सर्जकत्वपालकत्वादिनाऽवगतेश्वरस्य मन्त्रौषध्यादिबलेन लोकप्रतारकैन्द्रजालिकतुल्य-तोक्तेः स्वसमयाभिनिवेशमूलकत्वात् । न च मायाविना मायेत्यादिव्याख्यावसरे टीका-कृत्पादैरेव सप्रपञ्चं पराकृतमेतदिति नेह प्रपञ्चनीयम् ।

विपक्ष इति । अनिषेध्यत्वेनेश्वरज्ञानविषयस्यापि जगतःपरमार्थसत्वानुपगमे निषेध्यमेव जगदनिषेध्यत्वेनेश्वरज्ञानमवगाहत इत्युपेयमिति तस्य भ्रान्तत्वापत्तिरित्यर्थः । तुरीयहेतु-शरीरेऽर्थक्रियायां सत्यत्वांशं निवेश्य सत्यत्वविशेषितार्थक्रियाकारित्वस्य हेतुत्वोपगमे प्रतिवादिदिशा पक्षदृष्टान्तयोरसिद्धिसाधनवैकल्यापत्या हेतौ पक्षधर्मताग्रहस्य व्याप्तिग्रहस्य चायोगेन सत्यत्वाघटितार्थक्रियात्वेनैतस्यास्तत्र निवेशे चैन्द्रजालिकेऽनैकान्त्यापत्या तथा तन्निवेशमनभ्युपेत्य सप्रकारकाबाध्यार्थक्रियात्वेन निवेशे न क्षतिरित्याह ।। चतुर्थ इत्यादिना । अन्वयानुरोधेन पक्षधर्मतापदस्य प्राथम्येन प्रयोज्यत्वेऽपि अल्पाच्तरमित्यनु-शासनाद्व्याप्तिशब्दस्य पूर्वनिपातः । ऐन्द्रजालिकस्य सिद्धान्तेऽलीकतया कथं तत्रार्थक्रिया-कारितोपगतिरित्याशङ्क्य तत्राप्यलीकार्थक्रियाकारिताऽस्त्येवेति तात्पर्यिकेयमुक्तिरिति व्याचक्षते व्याकुर्वाणाः ।

अत्राद्वैतसिद्धिकारः । नापि सप्रकारका(बोधा)बाध्यार्थक्रियाकारित्वं हेतुः । सप्रकारक-जाग्रद्बोधाबाध्यस्वप्नजलावगाहनप्रियासङ्गमादिविशेषिताप्रमाणीभूतज्ञानस्यार्थक्रियाकारित्वदर्शनेन तद्विषये तत्र व्यभिचारः । अथ तत्र ज्ञानमेव सुखादिजनकं तच्चाबाध्यमेवेति मतं तदसत् । ज्ञानमात्रस्य हि तादृशसुखाजनकत्वेन किञ्चिद्विशेषितस्यैव तथात्वं वाच्यम् । ज्ञाने च विशेषो नार्थातिरिक्तः । तदुक्तम् । अर्थेनैव विशेषोऽहि निराकारतया धियामिति । अर्थेनेत्यर्थ एवेत्यर्थः । तथा च मिथ्याभूतविशेषितस्य जनकत्वाभ्युपगमे मिथ्याभूतस्यापि जनकत्वाद्व्यभिचार एवेत्याह । अत्र व्याचक्षणाः । विषयविशेषोपलक्षितज्ञानस्यैव सुखादि-जनकत्वोपगमेन विषयिताप्रत्यासत्या तद्विशेषितज्ञानस्य तदनुपगमेनोक्तस्थलेऽनैकान्त्या-नवकाशात् । न चाननुगत्या स्वरूपाणामतिप्रसक्त्या ज्ञानत्वादेरुपलक्ष्यतावच्छेदकत्वायोगेन तादृशधर्मस्य दुर्मिलतया न तस्योपलक्षणता सङ्गच्छत इति वाच्यम् । गृहेकाकादे-रुत्तृणत्वस्येव विषयविशेषाणां तत्तज्ज्ञानवृत्तिसुखादिरूपार्थक्रियाजनकत्वस्यैवोपलक्ष्यता-वच्छेदकत्वस्वीकारात् । प्रत्युत अनागतादिज्ञानजन्ये तत्कालाविद्यमानस्य विषयस्य पूर्वभावित्वरूपजनकत्वासम्भवेन तेषां विशेषणताया एव दुरुपगमत्वात् । स्वव्यापारजन्ये व्यापारिणोऽसतो जनकत्ववत् स्वज्ञानजन्येऽप्यसत्वेविषयस्य जनकताऽस्त्विति तु न शङ्कनीयम् । अन्तराकृत्य व्यापाराव्यापारिणोक्तिः स्वजनकव्यापारजनकत्वतात्पर्यिकैव । यागादेः स्वर्गजनकापूर्वोत्पत्तिकाले सत्वेन तथात्वात् । तज्ज्ञानाव्यवहितपूर्वक्षणावच्छेदेना-वर्तमानस्यातीतादि विषयस्य तादृशज्ञानजनकत्वायोगेन ज्ञानस्य विषयव्यापारत्वोपगतेर-योगात् । असद्वैलक्षण्यापेक्षया लाघवेन सत्वस्यैव कारणतायां निबन्धनत्वात् । अलीक-गोचरज्ञानाजनकस्याप्यलीकस्य स्वज्ञानजन्यकार्यजनकत्वोक्तेर्निष्प्रमाणत्वात् । न च स्वरूपाबाध्यस्य विषयाबाध्यत्वदर्शनेन विषयबाधे स्वरूपबाधस्यावश्यकतया स्वप्नादिकं सदेवेति दुर्वचत्वाद्भ्रमाधिष्ठानत्वस्य विषमव्याप्तिकस्योपाधित्वाच्चेति वाच्यम् । स्वरूपाबाध्य-साक्षिविषयस्यापि रूप्यादेः प्रातिभासिकस्य बाध्यत्वदर्शनेन तादृशनियमस्य त्वया दुरुपगम-त्वात् । उक्तरूप्यादिज्ञानोत्तरं तज्ज्ञानं नासीदिति बाधबुध्यनुदयेन तस्याबाध्यस्वरूपत्वेऽपि विषयबाधदर्शनात् । अर्थक्रियाकारित्वं प्रति परमार्थसत्वस्यैव ब्रह्मणि प्रयोजकत्वेनावधारणेन अकारणकार्योत्पत्तिरूपविपक्षबाधकतर्कानुगृहीतप्रकृतसाध्यनिरूपितव्याप्तिविशेषितस्य हेतोरव्यापकस्योपाधेः प्रकृतसाध्यव्यापकत्वाभावेनोपाधित्वस्य दुरुपपादत्वात् ।

न च प्रातिभासिकरज्जुसर्पादौ भयकम्पादिकार्यकारित्वदर्शनेन प्रातिभासिकसाधारणस्य तुच्छव्यावृत्तस्य प्रतीतिकालसत्वस्यैवार्थक्रियाकारित्वं प्रति प्रयोजकत्वात् प्रातिभासिक-स्यार्थक्रियाकारितानभ्युपगमे सप्रकारकाबाध्येति हेतुविशेषणवैय्यर्थ्यापत्तेः, कस्मिन्नपि देशे कस्मिन्नपि काले केनापि पुरुषेणाबाध्यत्वं हि परमार्थसत्वं, तदपेक्षया प्रतीतिकालसत्वस्य लघुत्वाच्चेति वाच्यम् । रज्जुसर्पाद्यध्यासस्यैव भयकम्पाद्यर्थक्रियाकारित्वोपगमेनोक्तदिशा क्षत्यनवकाशात् । औतिदिशाऽनैकान्त्यव्युदसनायैव हेतुशरीरे सप्रकारकाबाध्येति विशेषणोपादानात् । वनमालिमिश्रस्तु अबाध्यार्थक्रियाकारित्वापेक्षया सप्रकारकाबाध्यार्थ-क्रियाकारित्वस्य भिन्नत्वेन वैय्यर्थ्याभावादिति समादधे । सत्तात्रैविध्यस्यैवाद्यापि गहन-निविष्टतया प्रातीतिकसत्वसिद्धेर्विश्वमिथ्यात्वसिध्युत्तरकालीनत्वात् ।

ननूपहितस्य पक्षनिक्षिप्ततया निदर्शनत्वायोगेन तादृशस्य च शुद्धस्यार्थक्रियाकारित्वा-भावात्साधनविकलत्वं निदर्शनस्येत्याशङ्क्य निरस्यति । सत्वस्येति । आश्रयत्व-विषयत्वभागिनी निर्विशेषचितिरेव केवलेति त्वदुक्त्या अविद्यां प्रत्याश्रयत्वविषयत्वादि-रूपादिरूपार्थक्रियाकारित्वस्य त्वयोपगतत्वेन साधनवैकल्यस्य शङ्कितुमशक्यत्वादिति भावः । वैय्यात्येनोक्तमनुपगच्छन्तं प्रति व्यतिरेकनिदर्शनमाह ।। असद्वेति । ननु शब्दो नित्यः शब्दत्वादित्यादाविव सपक्षविपक्षव्यावृत्तत्वेनासाधारण्यं प्रासांक्षीदित्यत आह– असाधारण्यस्येति । यत्प्रकृतसाध्यतदभावोभयं तदेकतरविधेयकानुमित्युत्पादप्रयोजकव्यतिरेक-व्याप्तिविशेषितत्वे सति तादृशापरविधेयकानुमित्युत्पादप्रयोजकव्यतिरेकव्याप्तिराहित्यरूप-विशेषाग्रहदशायामेव असाधारण्यस्य दोषत्वं नोभयानुमितिहेतुभूततादृशव्याप्तिग्रहदशायाम् । प्रकृते च स्थापनासाध्यनिरूपितायाः विपक्षबाधकर्तानुगृहीतव्याप्तेरेव गृहीततया नागृह्यमाण-विशेषावस्थेत्याह– विपक्ष इति । हेतुत्वं प्रति सप्रकारकाबाध्यजगदुत्पत्यादिरूपार्थ-क्रियाकारित्वं प्रति । तथा च प्रकृतहेतौ परमार्थसत्वाभावापादकप्रकृतहेत्वभावापादकतर्कानु-गृहीतप्रकृतसाध्यनिरूपितव्याप्तिग्रहान्नासाधारण्यं न वाऽप्रयोजकत्वमित्यर्थः । ननु रजते रजतत्वस्येव जगति मिथ्यात्वस्यानध्यस्ततयाऽसिद्धिरित्याशङ्क्यापहस्तयते । न च पञ्चम इति । आरोपितत्वादिति ।

अत्राद्वैतसिद्धिकारः । आरोपितत्वं प्रातिभासिकत्वं चेत्प्रपञ्चे हेत्वसिद्धिस्तत्सिद्धेः पारमार्थिकत्वसिध्युत्तरकालीनत्वात् । व्यावहारिकत्वं चेत् शुक्तिरूप्यादौ व्यभिचारः । उभयसाधारण्येऽप्ययमेव दोष इति क्षतिमचिचिन्तत् । स स्थूलदृश्वा । ज्ञानप्रामाण्यं तदप्रामाण्याग्राहकयावज्ज्ञानग्राहकसामग्रीत्वं ग्राह्यं न वेति प्रथमविप्रतिपत्तिग्रन्थव्याख्यावसरे अप्रामाण्याग्राहपदेन प्रामाण्याग्राहकत्वेन ज्ञानग्राहकत्वेन भट्टमतसिद्धाया सामग्रीतदन्यत्वं दीधितिकारैर्यथा विवक्षितं तद्वत्प्रकृतेऽपि हेतुवाक्यघटकारोपितपदेन प्रकृतोभयसिद्धसत्यत्वकं यत्तद्भिन्नत्वस्य विवक्षिततया पूर्ववादिमतेऽपि प्रपञ्चोपाधिकभ्रमकालनिश्चितमिथ्यात्वस्य तादृशसत्यत्वकनिरुपाधिकतत्कालनिर्णीतब्रह्मभिन्नतया सामञ्जस्यात् । मिथ्यात्वेनोभय-सम्मतत्वस्यारोपितत्वस्य हेत्वन्तर्गतत्वात् । अस्ति च ब्रह्मजगतोस्तादृशमिथ्यात्वमतो नासिध्यादि, रूप्ये च तादृङ्मिथ्यात्वाभावान्न व्यभिचार इत्यपि व्याकर्तृभिः समाहितम् ।

ननु विश्वस्य कल्पितत्वमुपेयुषां मते कल्पकसद्भावोपगमेन तद्राहित्यमन्यतरासिद्धमित्या- शङ्कां, चिन्मात्रं कल्पकत्वेनाभिप्रेयते तदन्यद्वेति कल्पद्वयमभिसन्दधानक्रमेण पराकुरुते । न च षष्ठ इत्यादि । चिन्मात्रस्येति । कल्पनीययोगिदेहाद्यध्यासाभावादिति हृदयम् । अन्यस्य चेति । विशेषाभावकूटस्य सामान्यभावव्याप्तत्वादिति भावः । तत्कूटं चादृष्टृत्व-कल्पितत्वादिभिः समर्थितमेव अलीके साध्यविनिर्मोकेऽपि हेतुसमवधानादनैकान्त्यसत्तायाः साध्यत्वानुपगमेन वारयति । अत्र चेति । न च सिद्धान्तेऽलीकस्यापि शुक्तिरूप्यकल्पतया कल्पकविशेषिततयाऽनैकान्त्यशङ्कैव नोदेतीति वाच्यम् । विपर्यस्तोपादानभूताज्ञानाश्रयत्वेना-द्वैतवाद्यभिमतो यस्तत्परतया कल्पकशब्दस्य क्षतिविरहात् । स्वप्रत्यासन्नकल्पकरहितत्वस्य हेतुत्वादसतोऽप्रत्यासन्नत्वात्कल्पकशब्दस्य पित्रादिशब्दवत्सम्बन्धविशेषपरतया तद्राहित्यं पक्षे विमतेऽप्यस्तीत्यपि समादधति । अत्राद्वैतसिद्धिकारः । शुद्धस्याप्यनाद्यविद्योपाधानवशेन कल्पकत्वोपपत्तेः । कल्पकत्वं हि कल्पनां प्रत्याश्रयत्वं, विषयत्वं भासकत्वं वा । तच्च सर्वकल्पनासमसत्ताकं शुद्धत्वाव्याघातकम् । तदुक्तं सङ्क्षेपशरीरके

आश्रयत्वविषयत्वभागिनी निर्विशेषचितिरेव केवला ।

पूर्वसिद्धतमसोहि पश्चिमो नाश्रयो भवति नापि गोचरः ।। इति ।

अस्तु वोपहितस्य कल्पकत्वम् । न चानवस्था । अविद्याध्यासस्याध्यासान्तरा-नपेक्षत्वात् । स्वपरसाधारणनिर्वाहकत्वोपपत्तेः । अकल्पितस्य कल्पकत्वादर्शनाच्च । कल्पितप्रतिबिम्बविशिष्टादर्शादेरादर्शान्तरे प्रतिबिम्बकल्पकत्वदर्शनाच्च । बिम्बस्य द्वितीया-दर्शसन्मुखत्वाभावेन तत्रकल्पकत्वायोगादित्याह । तद्व्याचक्षाणाः प्रत्या(च)चक्षिरे । अविद्योपधानेन शुद्धत्वाहानेः कल्पितेनापि संसारेणास्पृष्टचैतन्याभावे नित्यमुक्तश्रुते-र्निर्विषयत्वापत्तेः । तात्विकसंसारास्पृष्टत्वस्य जीवादिसाधारणत्वात् कल्पनां प्रत्याश्रय-त्वस्यास्यास्मिन्कल्पनेति पदार्थद्वयसापेक्षत्वात् अयमस्य विषयोऽयमस्य भासक इत्यनुभवेन विषयत्वभासकत्वरूपकल्पकत्वस्यापि द्वयसापेक्षत्वात् । नाप्युपहितस्य कल्पकत्वेऽनव-स्थाद्यभावः । अविद्याध्यासस्य परनिर्वाहकतयाः निर्बीजत्वात् । प्रपञ्चसत्यत्वेनैवोपपत्तेश्च । आदर्शान्तरे प्रतिबिम्बस्य कल्पितत्वस्य वक्ष्यमाणत्वाच्च साधूक्तं कल्पकं विना कल्पना-योगादिति