अधिकम्

प्रमाणलक्षणटीका

अन्वितोपयुक्तापुनरुक्तकृतकार्यप्रयोगोऽधिकम् । तत् पञ्चविधम् । हेतूदाहरणोपनयदूषणानुवादाधिकभेदेन ।

प्रतिज्ञानिगमनयोराधिक्यं एकार्थत्वे पुनरुक्तं, अन्यार्थत्वे प्रकृतसङ्गतावर्थान्तरं, असङ्गतावपार्थकं ।

द्विविधं चैतत् विशेषतः सामान्यतश्च । तत्राऽद्यं यथा ‘धूमवत्वादालोकविशेषवत्वादिति , धूमवत्वादेः’ इति वा ।

द्वितीयं यथा ‘यथा महानसः पाकस्थानमिति, यथा महानसाऽदिः’ इति वा ।

तृतीयं यथा ‘तथा चायं धूमवानालोकविशेषवानिति, धूमाऽदिमान्’ इति वा ।

चतुर्थं यथा ‘अनैकान्तिको हेतुः कालातीतश्चेति, अनैकान्तिकाऽदिः’ इति वा ।

पंचमं तु अदूष्यभागस्य स्ववचनेनानुवादः आदिशब्देन वेति ।। १२ ।।

प्रमाणलक्षणटीकाभावदीपः

अपार्थके अर्थान्तरे पुनरुक्ते अकृतकार्ये चानतिव्याप्तये क्रमात् विशेषणानि । ननु प्रतिज्ञायामाधिक्यं  निगमने चाऽधिक्यं कुतो न गणितम् ? इत्यत आह ।। प्रतिज्ञेति ।। एकार्थत्व इति ।। प्रागुक्तस्य पश्चादुक्तस्य चेत्यर्थः । यथा ‘पर्वतोऽग्निमान् पर्वतोऽग्निमान्’ इति । प्रतिज्ञायामिव निगमनेऽपि एवमुक्ताविति ध्येयम् ।

।। अन्यार्थत्व इति ।। प्रतिज्ञायामुक्तात् निगमने उक्तस्यान्यार्थत्वे अर्थान्तरत्वम् । यथा ‘तस्मात् आर्द्रेन्धनप्रभवाग्निमान्’ इत्युक्तावर्थान्तरम् , ‘तस्मात् अग्निमान् पाषाणवांश्च’ इत्युक्तौ अपार्थकम् इत्यर्थः ।। आदिशब्देन वेति ।। दूष्यं सर्वं स्ववचनेनानूद्य पश्चात् ‘इत्यादि’ इति कथनमित्यर्थः ।। १२ ।।

प्रमाणलक्षणटीकावाक्यार्थकौमुदी

‘‘अन्वितस्योपयुक्तस्य पुनरुक्तेतरस्य च ।

 कृतकार्यकरस्योक्तिरधिकं तत्प्रचक्षते’’

इति कारिकाऽनुसारेणाधिकं लक्षयति ।। अन्वितेति ।। अत्रापार्थकार्थान्तर-पुनरुक्तसदुक्तिपरिहाराय  क्रमेण विशेषणानि द्रष्टव्यानि । हेतूदाहरणेत्यादौ द्वन्द्वान्ते श्रूयमाणाऽधिक्यपदस्य प्रत्येकं सम्बन्धो द्रष्टव्यः ।

ननु प्रतिज्ञाधिक्यं निगमनाऽधिक्यं चात्र कुतो न गृहीतम् ? इति चेत् अत्र प्रष्टव्यम् , यत्र प्रतिज्ञाऽऽधिक्यं निगमनाऽधिक्यं वोच्यते तत्र ‘पर्वतोऽग्निमान्, पर्वतोऽग्निमान्’  इत्येवं प्रतिज्ञायोः ‘तस्मादग्निमानेव, तस्मादग्निमानेव , इत्येवं निगमनयोश्च एकार्थत्वं विवक्षितम् ? उत भिन्नार्थत्वम् ? । द्वितीयेऽपि तत् किम् किञ्चित् प्रकृतसङ्गतम् ? उत सर्वथा  प्रकृतासङ्गतम् ? इति विकल्पान् हृदि निधाय आद्य आह ।। प्रतिज्ञेत्यादि ।।

द्वितीये आद्य आह ।। अन्यार्थत्व इति ।। प्रकृतसङ्गताविति ।। ‘शब्दोऽनित्यः प्रमेयत्वात् इति हेतुः हेतुशब्दश्च हिनोतेर्धातोः’ इत्यादिवत् किञ्चित्  प्रकृतसङ्गतावित्यर्थः ।

द्वितीये द्वितीय आह ।। असङ्गताविति ।। सर्वथा प्रकृतासङ्गतौ । ‘कुण्डम् अजाजिनम् दश दाडिमानि’ इत्यादिवत् अपार्थकमित्यर्थः । एतत् हेत्वाधिक्यम् ।

पञ्चविधमपि यथाक्रमं विधाद्वयेन प्रत्येकमुदाहरति ।। तत्राऽद्यं यथेत्यादिना ।। विशेषतः कण्ठतः , वाचकशब्देनोपादानमिति यावत् । सामान्यत सामान्याकारेण आदिपदेनेति यावत् । आद्यं हेत्वाधिक्यम् आलोकेति विशेषतो हेत्वाधिक्यं निदर्शितम् । आलोकसामान्यस्य वह्नचननुमापकत्वात् विशेषपदम् । ध्मवत्वाऽदेरिति सामान्यतो हेत्वाधिक्यं निदर्शितम् । एवमुत्तरत्रापि द्रष्टव्यम्  ।। १२  ।।

प्रमाणलक्षणटीकाविवरणम्

अथाधिकं लक्षयति ।। अन्वितेति ।। ननु हेत्वाधिक्यादिवत् प्रतिज्ञाधिक्यं निगमनाधिक्यं च कुतो नाधिकत्वेन गण्यत  इत्यत आह ।। प्रतिज्ञाविनिगमनयोरिति ।। प्रतिज्ञाधिक्यं निगमनाधिक्यं चाधिकमिति वदन् प्रष्टव्यः किं प्रतिज्ञानिगमनयोरेकार्थत्वेऽधिकत्वं किं वा भिन्नार्थत्वे । आद्ये अनित्यः शब्दः विनाशी ध्वनिरितिवदर्थपुनरुक्तत्वं स्यान्नाधिकत्वमित्याह कार्थत्व इति ।। प्रतीतार्थस्य पुनः स्ववचनेन प्रयोजनं विनाभिधानं पुनरुक्तमिति तल्लक्षणाक्रान्त-त्वादिति भावः ।

द्वितीयेऽपि प्रष्टव्यं किं भिन्नार्थमपि किं प्रकृतोपयोगिसंबंधशून्यं वात्यंतम-नन्वितं वा ? आद्यं दूषयति ।। अन्यार्थत्व इति । प्रकृतानुपयुक्तान्वितोक्तिरर्थान्तर-मिति तल्लक्षणाक्रान्तत्वात् । संगतेत्यस्यान्वितेत्यर्थः । द्वितीये तु दश दाडिमानि षडपूपा इत्यादिवदपार्थकमेव स्यात् । नत्वाधिक्यमित्यत आह असंगताविति ।। अनन्वितेत्यर्थः । अनन्वितार्थवाचकपदप्रयोगोऽपार्थकमिति तल्लक्षणाक्रांतत्वा-दिति भावः ।

अथेदं द्वेधा विभजते ।। द्विविधमिति ।। एतदित्यनेन पूर्वोक्तस्य पंचविधस्य अधिकस्य परामर्शः ।। तत्राद्यमिति ।। विशेषतो हेत्वाधिक्यमित्यर्थः । सामान्यतो हेत्वाधिक्यमुदाहरति ।। धूमवत्त्वादेरिति ।। द्वितीयमिति ।। विशेषत उदाहरणा-धिकमित्यर्थः । सामान्यतोऽधिकमुदाहरति ।। यथेति ।। तृतीयं विशेषत उपनयाधिक्यं ।  चतुर्थं विशेषतो दूषणाधिक्यं । पंचमं विशेषतोऽनुवादाधिक्यमिति ज्ञेयं । तस्मिन् लक्ष्णेऽन्वितत्वादिविशेषणेऽर्थान्तरापार्थकपुनरुक्तानां व्यवच्छेद इति ध्येयं ।। १२।।