प्रसङ्गसमजातिः

प्रमाणलक्षणटीका

सिद्धस्यापि पक्षाऽदेः उत्पादकज्ञापकानवस्थाप्रसञ्जनं प्रसङ्गसमः । यथा, पर्वतस्यापि  किम् उत्पादकम् ? तस्यापि अन्यत् इत्यनवस्था । कस्यचित् कारणाभावे अन्यस्यापि तत्प्रसङ्गात् । तथा प्रमाणेऽपि किं प्रमाणं ? तत्राप्यन्यदित्य-नवस्था । कस्यचित् प्रमाणान्तरं विना सिद्धावन्यत्रापि तथा-त्वापातादिति । कारणाऽदिनियमाभिमानोऽत्र द्वारम् । तर्क-पराहतिरारोप्या । जात्युत्तरेऽप्येवं वक्तुं शक्यत्वात्  व्याघातः  अवस्थाङ्गमूलक्षतेरभावात् युक्ताङ्गहानिश्चेति ।। १० ।।

प्रमाणलक्षणटीकाभावदीपः

।। जात्युत्तरेऽप्येवमिति ।। ‘नायं हेतुः साधकः अनवस्था-रूपतर्कपराहतत्वात्’ इति जात्युत्तरेऽपि अयं हेतुः इत्युक्त हेतोः उत्पादका-द्यनवस्थायाः त्वदुक्तप्रमाणेऽपि प्रमाणान्तरानवस्थायाः सुवचत्वात् व्याघात इत्यर्थः ।। मूलक्षतेरभावादिति ।। बीजाङ्कुरानवस्थाया इवेति भावः ।। १० ।।

प्रमाणलक्षणटीकावाक्यार्थकौमुदी

सिद्धे दृष्टान्तहेत्वादौ साधनप्रश्नपूर्वकम् ।

अनवस्थाभासवचः प्रसङ्गसमजातिता ।।

इतिकारिकानुसारेण प्रसङ्गसमजातिं लक्षयति ।। सिद्धस्यापीति ।। कृतिज्ञप्ति-साधारणीयमपि जातिः ।

पक्षादेरित्यादिपदेन हेतुदृष्टान्तग्रहणम् । कृतौ अनवस्थां व्युत्पादयति ।। यथेति ।। कारणाभाव इति ।। कारणाभावेऽप्युत्पत्तिमङ्गीकृत्यापि नानवस्था-परिहार इत्यर्थः । अन्यस्यापि पर्वतस्यापि ।

ज्ञप्तौ अनवस्थां व्युत्पादयति ।। तथेति ।। प्रमाणेऽपीति ।। पक्षीभूतपर्वता-दिज्ञापकप्रमाणेऽपीत्यर्थः ।। प्रमाणान्तरं विना सिद्धाविति ।। प्रमाणान्तरं विनाऽपि तज्ज्ञानमङ्गीकृत्य अनवस्थापरिहारे सतीत्यर्थः ।।

कारणादीत्यादिपदेन ज्ञापकप्रमाणसंग्रहः ।। तर्कपराहतिरिति ।। अनवस्था-रूपप्रतिकूलतर्कपराहतिरित्यर्थः ।। जात्युत्तरेऽपीति ।। ‘नेदमनुमानं साधकं तर्कपराहतत्वात् संमतवत्’  इत्यनुमानेऽपि पक्षादीनां सद्भावेन तदुत्पादकज्ञापक-परम्परयाऽपि अनवस्थायाः वक्तुं शक्यत्वात् स्वन्यायविरोध इत्यर्थः ।

।। अनवस्थाङ्गेति ।। मूलक्षयकरीं प्राहुरनवस्थां हि दूषणम् । इतिवचनादिति भावः ।। मूलक्षतेरिति ।। यदर्थं उत्तरोत्तरानुसरणं तत्  मूलम्  उत्पत्तिर्ज्ञप्तिर्वा । तत्परिक्षयाभावादित्यर्थः । अयं भावः ‘यदि अनवस्थितासिद्धपक्षादिकारण-ज्ञापकपरम्परा अङ्गीक्रियते तर्हि अनवस्था स्यात्’ न चेयमनवस्था अङ्गीकर्तुमुचिता अप्रामाणिकत्वात् तस्मात् प्रकृतकार्यं न सम्भवति’ इत्येवं अनवस्थायाः मूलक्षय-कारिता वक्तव्या ।

न चैवं प्रकृते सम्भवति । अनवस्था हि तर्कविशेषः । तर्कस्तु अप्रामाणिक-कल्पनाऽत्मकानिष्टाऽपादनरूपः । एवं च प्रकृतानां अनुमानाङ्गभूतानां पक्षाऽदीनां प्रत्यक्षाऽदिप्रमाणसिद्धत्वेन तद्विषयकानवस्थायाः बीजाङ्कुरानवस्थावत् मूलोपपादकतया दोषत्वासम्भवात् । यथोक्तम् पद्धतौ अत्र सिद्धविषयत्वेन  अनवस्थाऽसम्भवेन मूलक्षयाभावात् अदोषत्वमिति वाच्यम् इति ।। १० ।।

प्रमाणलक्षणटीकाविवरणम्

।। जात्युत्तरेऽपीति ।। अयं भावः त्वदीयानुमानेऽपि पक्षादीनां सत्वात् तेषामपि कारणं वाच्यम् । तस्याकारणत्वे अस्यापि तथात्वापातात् ।। तथा प्रमाणेऽपि प्रमाणं वक्तव्यम् । तस्य प्रमाणं विना सिद्धौ अस्यापि तथात्वापातात् इति ।