एवमाधेयशक्तिरपि स्वीकार्या

आधेयशक्तिः

तर्कताण्डवम्

एवमाधेयशक्तिरपि स्वीकार्या । अन्यथा व्रीहीन् प्रोक्षतीत्यादौ प्रोक्षणजन्यस्य व्रीहिनिष्ठस्यातीन्द्रियस्येप्सितस्य अतिशयस्याभावेन व्रीहीनितीप्सितकर्मणि द्वितीया न स्यात् ।

न्यायदीपः

।। एवमाधेयेति ।। सहजशक्तिवत्कारणविशेषोत्पाद्याप्युपेयेत्यर्थः । यद्यपि सहजशक्तेरभावे विष्णावेव वेदस्य शक्तितात्पर्यरूपसमन्वयायोग-वदाधेयशक्त्यभावे काचिदपि हानिर्नास्ति,पदानि पदान्तरसन्निधानाहित-शक्त्यन्तराणि विशेषतोऽप्यन्वितान् स्वार्थनभिदधतीति पद्धतिवाक्यस्य अन्विताभिधानवादेऽग्रे गतेर्वक्ष्यमाणत्वेन विशेषान्वयतोऽप्याधेयशक्ते-रनपेक्षितत्वात् । तथाऽपि करणानां प्रमाजननस्वभावानामपि दोषेणाहित-शक्तिकानामप्रमाजनकत्वस्वीकारात्तथा प्रामाण्यग्रहणस्वभावस्यापि साक्षिणो विसंवादादिरूपपरीक्षाहितशक्तिकस्याप्रामाण्यग्राहकत्वस्वीकारात्संस्काराहित-शक्तिकस्य चक्षुरादेः प्रत्यभिज्ञाजनकत्वस्वीकारात् तदुपयोगितया तत्साधन-मित्यवधेयम् ।।

।। व्रीहीनिति ।। यदा हि ‘‘चतुरो मुष्टीर्निर्वपति’’ इति पुरोडाशार्थतया निरुप्तानां व्रीहीणां प्रोक्षणं विधीयते ‘‘व्रीहीन् प्रोक्षति’’ इति । आदिपदेन ‘‘अपः प्रणयति’’ इत्यादिग्रहः ।। ईप्सितस्येति ।। आप्तुमिष्टस्येत्यर्थः । आपव्याप्तावित्यस्य सन्प्रत्यये ‘‘आप्ज्ञप्यृधामीत्’’ इतीकारादेशे सति निष्ठायामीप्सितमिति रूपसम्पत्तेः ।।

।। ईप्सितकर्मणीति ।। कर्मकारकं तावद् द्विविधम् । ईप्सितमनीप्सितं च । ‘‘कर्तुरीप्सिततमं कर्म, तथायुक्तं चानीप्सितम्’’ इति पाणिन्युक्तेः । तत्राद्यं ग्रामं गच्छति व्रीहीन् प्रोक्षतीत्यादि । द्वितीयं तु विषं भुङ्क्त इत्यादि । अतस्तद्व्यावृत्त्यर्थमीप्सतकर्मणीत्युक्तम् ।। द्वितीयेति ।। ‘‘कर्मणि द्वितीया’’ इति सूत्रोक्ता द्वितीयाविभक्तिरित्यर्थः ।।

Load More