बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्

अक्षरब्राह्मणम्

अथ ह वाचक्नव्युवाच ब्राह्मणा भगवन्तो हन्ताहमिमं द्वौ प्रश्नौ प्रक्ष्यामि तौ चेन्मे वक्ष्यति न वै जातु युष्माकमिमं कश्चित् ब्रह्मोद्यं जेतेति पृच्छ गार्गीति ॥ १ ॥

पूर्वं गार्ग्या जीवानामुत्तरोत्तराश्रयत्वं सर्वेषां भगवदाश्रयत्वं च श्रुतम् । न तु मूलप्रकृतेराधारत्वमाधेयत्वं वा । अतः पुनः पृच्छति । विजिगीषुकथात्वाद् ब्राह्मणानुज्ञया । स्वभर्तुर्विद्याबलं जानन्त्यपि युष्माकमयं जेतुं न शक्य इति ज्ञापयित्वा तेषामुपकारार्थं च पप्रच्छ । न च युक्त्या पूर्वमुपरता । भार्यात्वाद् भगवतोऽन्याधारत्वं नाशंक्यमित्युक्ते भीत्यैवोपरता । भगवतोऽन्याधारत्वं च सर्वाधारमूलप्रकृतेरपि भगवानेवाधार इत्युक्ते युक्तित एव निवारितं भवति । नान्यदतोऽस्ति द्रष्ट्रित्यादियुक्तिभिश्च । अस्थूलत्वादियुक्तिभिश्च ॥

वादो जल्पो वितंडेति त्रिविधा विदुषां कथा । केवलं तत्त्वविज्ञानमुद्दिश्य गुरुशिष्ययोः ॥ अन्ययोर्वा बहूनां वा निर्दुष्टमनसां कथा । वाद इत्युच्यते सद्भिर्जयस्तत्रार्थिको भवेत् ॥ विजये शिष्यताऽन्येषां पूजा च जयिनः सदा । पुनश्च संशयो यत् स्यात् तेषां तस्यापि वारणम् ॥ कर्तव्यं जयिना नित्यमशक्तस्य स्वतोऽधिकात् । अन्योन्यनिर्णयश्चेत् स्यात् तदा सब्रह्मचारिणः ॥ पृष्टेन प्रथमं मानं वक्तव्यं वादिना शुभम् । वेदाः सर्वे शुभं मानं सेतिहासपुराणकाः ॥ सपञ्चरात्रमीमांसाः स्मृतयश्चाप्यनन्तरम् । तदन्यदशुभं प्रोक्तं न प्रयोज्यं कथासु च ॥ मिश्रमक्षानुमाने तु ग्राह्ये शब्दार्थनिर्णये । अदुष्टमिंद्रियं त्वक्षमुपपत्तिस्तथाऽनुमा ॥ अनुमैव त्वभावाख्यो ह्यर्थापत्त्युपमे तथा । उपपत्तिभेदा यत्तेऽपि वाक्यमेवागमः शुभम् ॥ तत्त्वनिर्णयवैलोम्यं संवादो वा विरोधिते । पराजय इति प्रोक्तः समः सर्वकथासु च ॥ तत्त्वनिर्णयवैलोम्ये दण्ड्या वादकथास्वपि । गुरुणैव त्ववश्यानां राजा दंडं प्रयोजयेत् ॥ गुरुदंडस्तु वाचा स्याद् राजदंडोऽर्थदेहतः । गुरुदंडोऽप्यर्थतः स्यात् संवादे व्रततोऽपि वा ॥ राजदंडो बलाच्च स्याद्दोषस्य गुरुलाघवात् । संवादे दण्ड्यता नास्ति जल्पादौ च कथञ्चन ॥ तत्त्वविप्लवकर्तारं संसत्सु च पराजितम् । छित्वा जिह्वां च काकांकं राजा राज्याद्विवासयेत् ॥ अन्यसाम्यमभेदो वा नीचता वा कुतश्चन । विष्णोः श्रीपूर्वकाणां च व्यत्यासो गुणदोषतः ॥ तद्भक्तेरन्यधर्मत्वं पञ्चैते तत्त्वविप्लवाः । तत्त्वविप्लावकं शूद्रं वैश्यं क्षत्रियमेव वा ॥ हन्यादेवाविचारेण विप्रजिह्वां तथोद्धरेत् । स्वसिद्धान्ते प्रमाणं च परसिद्धान्तदूषणम् ॥ वक्तव्यमुभयं वादे जल्पे चेति सतां मतम् । अवाक्यदूषणं तर्कादागमादेव साधनम् ॥ वाक्यतात्पर्यविज्ञप्त्यै मानमन्यन्न चान्यथा । सतोरेव यदा स्पर्धा गुणतोऽर्थार्थमेव वा ॥ तदा जल्पः समुद्दिष्टस्तत्र विद्यां परीक्षयेत् । विद्यापरीक्षापूर्वा हि सत्कथा जल्प उच्यते ॥ सर्वज्ञा वैष्णवाः पञ्च सप्त वोभयसंमताः । अधिका वा यथालब्धाः प्राश्निकास्तु परीक्षकाः ॥ उभयोः प्रश्नकर्तृत्वात् प्राश्निका इति कीर्तिताः । तदभावे गुणोद्रेकं दर्शयेतां पृथग्जने ॥ विद्यासाम्ये कथा कार्या ह्यन्यथैकपराजयः । विद्योनो दण्ड्य एव स्याद्यदि नोच्चस्य शिष्यताम् ॥ व्रजेत् पश्चाद्यथा वाद एवं जल्पः प्रकीर्तितः । अर्थनिर्णयहेतुत्वाद्वादे प्रश्नो जयेऽपि तु ॥ न जल्पे तु पुनः प्रश्नः सभ्यानुज्ञां विना भवेत् । स्पर्धा सतां वितंडा स्यात् तत्त्वविप्लावकैर्यदा ॥ मूलपक्षग्रहापेता वितंडा कविभिर्मता । सतामेव वितंडा स्यादसतां जल्प एव तु ॥ एवं जल्पो वितंडेति ह्युभयोः सहिता कथा । अप्रकाश्यः स्वपक्षो हि पाषंडानां यतस्ततः ॥ अग्रहेणैव पक्षस्य तर्कागमबलेन तु । दूषयेदेव पाषंडास्तत्त्वविप्लावकान् सदा ॥ तत्पक्षाणां निषेध्यत्वात् तेषां पक्षग्रहो भवेत् । विष्णुभक्त्यन्यधर्माख्यस्तत्त्वविप्लव एव तु ॥ बौद्धादीनां यतः सर्वे तत्त्वविप्लावकास्ततः । सर्वनास्तिकवादी वा स्वमनीषामतोऽपि वा ॥ तस्यापि पक्षं संश्रित्य दूषयेद्वाक्ययुक्तितः । यस्य नैवागमो मानं तं ब्रूयादागमाश्रयः ॥ धर्मार्थोऽथ वृथैवायं तव पक्षस्य सङ्ग्रहः । धर्मार्थश्चेन्न धर्मो हि शक्यो द्रष्टुं विनाऽगमात् ॥ यथाऽनुमीयते हिंसा पापहेतुस्तथैव हि । धर्महेतुत्वमप्यस्या अनुमातुं सुशक्यते ॥ वृथा पक्षं वृथा हन्याद्यदि कश्चित् किमुत्तरम् । इत्यशक्तौ सतां सर्वे सम्भूयापि निवारणम् ॥ कुर्युरेवासतां सन्तस्तत्त्वविप्लाविनां जये । येषां विष्णोः समं किञ्चिदधिकं वा न तु क्वचित् ॥ क्षराक्षराभ्यां भिन्नं च विष्णुं पश्यन्ति ये सदा । तारतम्यविदः सर्वजीवानां प्रकृतेरपि ॥ भगवद्धर्मिणो नित्यं ते सन्तः परिकीर्तिताः । पराजितेष्वसत्सूक्तं राजा दंडं प्रपातयेत् ॥ जितेषु सत्स्वसद्भिस्तु राजोदासीनतां व्रजेत् । यावदेषां विजेता स्यादथ दंडं निपातयेत् ॥ इत्यादि ब्रह्मतर्के ॥

सा होवाचाहं वै त्वा याज्ञवल्क्य यथा काश्यो वा वैदेहो वोग्रपुत्र उज्ज्यं धनुरधिज्यं कृत्वा द्वौ बाणवन्तौ सपत्नातिव्याधिनौ हस्ते कृत्वोपोत्तिष्ठेदेवमेवाहं त्वा द्वाभ्यां प्रश्नाभ्यामुपोदस्थां तौ मे ब्रूहीति पृच्छ गार्गीति ॥ २ ॥

बाणस्त्वयोमयः प्रोक्तः शरो नालोऽस्य कीर्तितः इत्यभिधानम् ॥

कर्मारस्तु तदा बाणं तीक्ष्णमंजलिकाभिधम् । सन्दधानः शरे यान्तं राजानं न ददर्श ह ॥ इति पाद्मे ।

सा होवाच यदूर्ध्वं याज्ञवल्क्य दिवो यदर्वाक् पृथिव्या यदन्तरा द्यावापृथिवी इमे यद्भूतं च भवच्च भविष्यच्चेत्याचक्षते कस्मिंस्तदोतं च प्रोतं चेति ॥ ३ ॥

स होवाच यदूर्ध्वं गार्गि दिवो यदर्वाक् पृथिव्या यदन्तरा द्यावापृथिवी इमे यद्भूतं च भवच्च भविष्यच्चेत्याचक्षते आकाशे तदोतं च प्रोतं चेति ॥ ४ ॥

दीप्तेराकाशशब्दोक्ता श्रीर्हि सर्वाश्रया मता । तदाश्रयः परो विष्णुः सोऽस्थूलादिगुणो मतः ॥ इति स्कान्दे ।

सा होवाच नमस्तेऽस्तु याज्ञवल्क्य यो म एतं व्यवोचोऽथापरस्मै धारयस्वेति पृच्छ गार्गीति ॥ ५ ॥

सा होवाच यदूर्ध्वं याज्ञवल्क्य दिवो यदर्वाक् पृथिव्या यदन्तरा द्यावापृथिवी इमे यद्भूतं च भवच्च भविष्यच्चेत्याचक्षते कस्मिंस्तदोतं च प्रोतं चेति ॥ ६ ॥

स होवाच यदूर्ध्वं गार्गि दिवो यदर्वाक् पृथिव्या यदन्तरा द्यावापृथिवी इमे यद्भूतं च भवच्च भविष्यच्चेत्याचक्षते आकाश तदोतं च प्रोतं चेति कस्मिन्नु खलु आकाश ओतश्च प्रोतश्चेति ॥ ७ ॥

पुनः प्रश्नः सर्वाधारा प्रकृतिरित्यनुपचरितत्वेनावधारणार्थम् । आकाश एवेत्यवधारणात् । पुनरुक्तिःशब्ददोषो न्यूनाधिक्यादिकं तथा । न जिगीषुकथायां च कारणं स्यात् पराजये ॥ क्वचिद्विद्याधिकस्यापि स्खलनं सम्भवेद्यतः । तत्त्वनिर्णयवैलोम्यं विलम्बो वा मुहूर्ततः ॥ विद्यादौर्बल्यहेतुः स्यादतस्तस्मिन् पराजयः ॥ इति ब्रह्मांडे ॥

अतस्तत्त्वनिर्णयविरोधिपुनरुक्त्यादीनि निग्रहः ।

स होवाचैतद्वै तदक्षरं गार्गि ब्राह्मणा अभिवदन्ति अस्थूलं अनणु अह्रस्वं अदीर्घं अलोहितं ओहं अच्छायं अतमो अवायु अनाकाशं असंगं अरसं अगन्धं अचक्षुष्कं अश्रोत्रं अवाक् अमनो अतेजस्कं अप्राणं अमुखं अमात्रं अगोत्रं अजरं अभयं अमृतं अरजो अशब्दं अविवृतं असंवृतं अपूर्वं अनपरं अनन्तरं अबाह्यं न तदश्नाति किञ्चन न तदश्नाति कश्चन ॥ ८ ॥

प्रसिद्धस्थूलसूक्ष्मादिवैलक्षण्याज्जनार्दनः । अस्थूलादिरिति प्रोक्तो नैव स्थौल्याद्यभावतः ॥ अनावृत्तेस्तमो नास्य स्वातंत्र्यान्नाद्यते क्वचित् ।

एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गार्गि सूर्याचंद्रमसौ विधृतौ तिष्ठत एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गार्गि द्यावापृथिव्यौ विधृते तिष्ठतः एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गार्गि निमेषा मुहूर्ता अहोरात्राण्यर्धमासाः मासा ऋतवः संवत्सरा इति विधृताः तिष्ठन्त्येतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गार्गि प्राच्योऽन्या नद्यः स्यन्दन्ते श्वेतेभ्यो पर्वतेभ्यः प्रतीच्योऽन्या यां यां च दिशमन्वेतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गार्गि ददतो मनुष्याः प्रशंसन्ति यजमानं देवा दर्वीं पितरोऽन्वायत्ताः ॥ ९ ॥

यो वा एतदक्षरं गार्ग्यविदित्वाऽस्मिंल्लोके जुहोति यजते तपस्तप्यते बहूनि वर्षसहस्राण्यन्तवदेवास्य तद्भवति यो वा एतदक्षरं गार्ग्यविदित्वाऽस्माल्लोकात् प्रैति स कृपणोऽथ य एतदक्षरं गार्गि विदित्वाऽस्माल्लोकात् प्रैति स ब्राह्मणः ॥ १० ॥

तद्वा एतदक्षरं गार्ग्यदृष्टं द्रष्ट्रश्रुतं श्रोत्रमतं मंत्रविज्ञातं विज्ञातृ नान्यदतोऽस्ति द्रष्टृ नान्यदतोऽस्ति श्रोतृ नान्यदतोऽस्ति मन्तृ नान्यदतोऽस्ति विज्ञात्रेतस्मिन्नु खल्वक्षरे गार्ग्याकाश ओतश्च प्रोतश्चेति ॥ ११ ॥

सा होवाच ब्राह्मणा भगवन्तस्तदेव बहु मन्यध्वं यदस्मान्नमस्कारेण मुच्यध्वं न वै जातु युष्माकमिमं कश्चित् ब्रह्मोद्यं जेतेति ततो ह वाचक्नव्युपरराम ॥ १२ ॥

॥ इति अक्षरब्राह्मणम् ॥

द्यावापृथिव्यौ श्रीभूमी केशौ सूर्यविधू मतौ ॥ दीप्तेः पृथुत्वाज्ज्ञानाच्च तथाऽऽह्लादविधेरपि । तदाधारो हरिर्नित्यं स्वातंत्र्येण प्रशासकः ॥ आधारत्वं श्रियो यच्च तच्च विष्णोः प्रशासनात् । तद्वशान्न स्वतंत्रत्वं स स्वतंत्रो हरिः सदा ॥ इति महामीमांसायाम् ।

न तस्य प्राकृता मूर्तिर्मांसमेदोऽस्थिसम्भवा । न योगित्वादीश्वरत्वात् सत्यरूपाच्युतो विभुः ॥ इति वाराहे ।

आदित्यवर्णं तमसस्तु पारे इत्यादेश्च । न सत्तन्नासदुच्यते अदुःखमसुखं समम् न प्रज्ञं नाप्रज्ञम् इत्यादि च ॥