बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्

ज्योतिर्ब्राह्मणम्

जनकं ह वैदेहं याज्ञवल्क्यो जगाम स मेने न वदिष्य इत्यथ ह यज्जनकश्च वैदेहो याज्ञवल्क्यश्चाग्निहोत्रे समूदाते तस्मै ह याज्ञवल्क्यो वरं ददौ । स ह कामप्रश्नमेव वव्रे । तं हास्मै ददौ तंह सम्राडेव पूर्वं पप्रच्छ ॥ १ ॥

याज्ञवल्क्यो वरं दत्वा राज्ञा संवादकामुकः । वैदेहनगरं प्रायात् सन्तो यच्छास्त्रलोलुपाः ॥ इति स्कान्दे ॥

तथापि सम्राडेव पूर्वं पप्रच्छ ॥

याज्ञवल्क्य किं ज्योतिरयं पुरुष इत्यादित्यज्योतिः सम्राडिति होवाचादित्येनैवायं ज्योतिषाऽऽस्ते पल्ययते कर्म कुरुते विपल्येतीत्येवमेवैतद्याज्ञवल्क्य ॥ २ ॥

अस्तमित आदित्ये याज्ञवल्क्य किं ज्योतिरेवायं पुरुष इति चंद्रमा एवास्य ज्योतिर्भवतीति चंद्रमसैवायं ज्योतिषाऽऽस्ते पल्ययते कर्म कुरुते विपल्यतीत्येवमेवैतद् याज्ञवल्क्य ॥ ३ ॥

अस्तमित आदित्ये याज्ञवल्क्य चंद्रमस्यस्तमिते किं ज्योतिरेवायं पुरुष इत्यग्निरेवास्य ज्योतिर्भवतीत्यग्निनैवायं ज्योतिषाऽऽस्ते पल्ययते कर्म कुरुते विपल्यतीत्येवमेवैतद् याज्ञवल्क्य ॥ ४ ॥

अस्तमित आदित्ये याज्ञवल्क्य चंद्रमस्यस्तमिते शान्तेऽग्नौ किं ज्योतिरेवायं पुरुष इति वागेवास्य ज्योतिर्भवतीति वाचैवायं ज्योतिषाऽऽस्ते पल्ययते कर्म कुरुते विपल्येतीति तस्माद्वै सम्राडपि यत्र स्वः पाणिर्न विनिर्ज्ञायतेऽथ यत्र वागुच्चरत्युपैव तत्र न्येतीत्येवमेवैतद् याज्ञवल्क्य ॥ ५ ॥

अस्तमित आदित्ये याज्ञवल्क्य चंद्रमस्यस्तमिते शान्तेऽग्नौ शान्तायां वाचि किं ज्योतिरेवायं पुरुष इत्यात्मैवास्य ज्योतिर्भवतीत्यात्मनैवायं ज्योतिषाऽऽस्ते पल्ययते कर्म कुरुते विपल्येतीति ॥ ६ ॥

आत्मा भगवानेवास्य ज्योतिः । भावेऽभावेऽपि सूर्यादेर्जीवानां विष्णुरेव हि । ज्योतिस्तथाप्यभावे तु तज्ज्ञेयं हि विशेषतः ॥ अस्वतांत्र्यात्तु जीवस्य द्योतयन् बुद्धिमस्य सः । प्रवर्तयति सर्वेशस्तमस्यपि जनार्दनः ॥ इति च ॥

कतम आत्मेति योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु हृद्यन्तर्ज्योतिः पुरुषः स समानः सन्नुभौ लोकावनु सञ्चरति ध्यायतीव लेलायतीव स हि स्वप्नो भूत्वेमं लोकमतिक्रामति मृत्यो रूपाणि ॥ ७ ॥

स्वातंत्र्याद्ध्यायतीवासौ ध्याययन् जीवमंजसा । गृह्णातीव ग्राहयन् स जीवं सर्वेश्वरेश्वरः ॥ सदा विज्ञानपूर्णोऽसौ समानोऽसौ सदा समः । अविकारात् समानः सन् जीवमादाय सञ्चरेत् ॥ उभौ लौकौ स्वापकत्वाद्भूत्वाऽसौ स्वप्ननामकः । इमं लोकं जाग्रदाख्यं मृत्युरूपात्मकं सदा ॥ बहुपापैकहेतुत्वात् तारयेत् स्वप्नमानयन् । इमं लोकं च भूराख्यं तारयित्वाऽन्तरिक्षगम् ॥ जीवं कुर्यान्मृतौ विष्णुर्भूलोकः क्षिप्रमृत्युमान् । बहवो मृत्यवश्चात्र मृत्यो रूपाण्यतस्त्वयम् ॥ पापहेतुत्वतश्चायं भूर्लोको मृत्युरूपकः । जाग्रच्च पृथिवी चैव द्यौः सुषुप्तिस्तथैव च ॥ स्वप्नश्चैवान्तरिक्षं च ज्ञेया अन्योन्यनामकाः । तद्द्ययभिप्रायिका तस्मादुभौ लोकाविति श्रुतिः ॥

स वाऽयं पुरुषो जायमानः शरीरमभिसम्पद्यमानः पाप्मभिः संसृज्यते स उत्क्रामन् म्रियमाणः पाप्मनो विजहाति ॥ ८ ॥

स वा अयं जायमान इति च द्व्याश्रया श्रुतिः । यस्य ज्योतिरयं विष्णुः स परामृश्यते तथा ॥ यदा तु भगवानुक्तस्तदा स्वातंत्र्यतो विभुः । म्रियमाणो जायमान इत्युक्तस्तन्नियामकः ॥ फलदानाय पापानां ग्रहस्संसर्ग उच्यते । मोक्षदाने फलादानाद्विजहातीति चोच्यते ॥ जीवोऽपि मुक्तिकाले तु हाता पापस्य कथ्यते ।

तस्य वा एतस्य पुरुषस्य द्वे एव स्थाने भवत इदं च परलोकस्थानं च सन्ध्यं तृतीयं स्वप्नस्थानं तस्मिन् सन्ध्ये स्थाने तिष्ठन्नेते उभे स्थाने पश्यतीदं च परलोकस्थानं चाथ यथाक्रमोऽयं परलोकस्थाने भवति तमाक्रममाक्रम्योभयान् पाप्मन् आनन्दांश्च पश्यति स यत्र प्रस्वपित्यस्य लोकस्य सर्वावतो मात्रामुपादाय स्वयं विहृत्य स्वयं निर्माय स्वेन भासा स्वेन ज्योतिषा प्रस्वापित्यत्रायं पुरुषः स्वयं ज्योतिर्भवति ॥ ९ ॥

न तत्र रथा न रथयोगा न पन्थानो भवन्त्यथ रथान् रथयोगान् पथः सृजते न तत्राऽऽनन्दा मुदः प्रमुदो भवन्त्यथानन्दान् मुदः प्रमुदः सृजते न तत्र वेशान्ताः पुष्करिण्यः स्रवन्त्यो भवन्त्यथ वेशान्तान् पुष्करिण्यः स्रवन्त्यः सृजते स हि कर्ता ॥ १० ॥

स्वर्गः सुषुप्तिरित्याख्या मुक्तेरपि यतः समा ॥ परलोको यतो मुख्यो मुक्तिरेव न चापरः । अतो द्युसुप्तिमोक्षाणामभिप्रायमिदं वचः ॥ सुप्तिरित्यादिकं स्वेति विष्णोराख्या सुखत्वतः । पुनरागमनं नाम मुक्तानामपि विद्यते ॥ प्रलये तु प्रविश्यैनं भगवन्तं जनार्दनम् । स्थित्वा ज्ञानाविलोपेन निर्गच्छन्ति पुनस्ततः ॥ न च ज्ञानसुखादीनां तेषां सृष्टौ लयेऽपि वा । विशेषः कश्चिदन्तश्च बहिश्चैव रमन्ति ते ॥ स्वापयत्येनमिति स स्वपितीत्युच्यते हरिः । आनन्दपापलोकादेर्दर्शनं स्वप्नसुप्तयोः ॥ अपि विष्णोः सदैवास्ति न जीवस्य कथञ्चन । अत्रायं भगवान् विष्णुर्जीवस्य स्वयमेव तु ॥ ज्योतिर्विशेषतो भूयान्नैवान्यज्ज्योतिरत्र यत् । न हि जीवः स्वयं द्रष्टुं सुप्तः शक्नोति हि ध्रुवम् ॥ अतः स नैव जीवोऽयं सर्वं पश्यति सूक्ष्मदृक् । स्वप्नेऽन्तरिक्षे स्वर्गे वा न रथाद्याः पुरा स्थिताः ॥ तदैव तत्कर्मयोग्यान्निर्मिमीते हरिः स्वयम् ॥ इत्यादि महामीमांसायाम् ॥

जीवपक्षे प्रसिद्धत्वात् कतम आत्मेति प्रश्नो न युक्तः । न च जीवः समानः सन्नुभौ लोकौ सञ्चरति । सुखदुःखविशेषवत्वात् । न च सुखदुःखादेर्मिथ्यात्वे किञ्चिन्मानम् । याथातथ्यतोऽर्थान् व्यदधाच्छाश्वतीभ्यः समाभ्यः । असत्यमप्रतिष्ठं ते जगदाहुरनीश्वरम् । वैधर्म्याच्च न स्वप्नादिवत् इत्यादि वचनविरुद्धत्वाच्च । न चैतन्नासीदस्ति भविष्यतीत्यनुभवः कदाचिद्भविष्यतीत्यत्र किञ्चिन्मानम् । किञ्चित्कालस्थिरत्वमात्रस्य शून्यवादिनामपि सिद्धत्वाद् वैधर्म्याच्च न स्वप्नादिवदित्यादिवचनं व्यर्थं स्यात् । अतो न कदाचिदस्य नासीदस्ति भविष्यतीत्यनुभवो भविष्यतीत्यभिप्रायेणैव तद्वचनम् । न च तथानुभवे शून्यस्यानिर्वचनीयस्य च कश्चिद्विशेषः । न च शून्यवादिनां तद्वादिनां च कश्चिद्विशेषो मोक्षे । न च नित्यज्ञानस्वरूपमस्तीति वचनेन कश्चिद्विशेषः ज्ञेयाभावे ज्ञानस्याप्यभावात् । न हि ज्ञेयरहितं ज्ञानं नामास्तीत्यत्र किञ्चिन्मानम् । न च स्वविषयं तदिति तेषां पक्षः । तदा कर्तृकर्मविरोध इति हि तेषां वचनम् । न च जानातीत्यादिकर्तृत्वं ज्ञानस्य तैरंगीक्रियते । निर्विशेषत्वांगीकारात् । अतः शून्यवादिन एव तेऽपि । स्वप्नो भूत्वा स्वापको भूत्वा । न हि जीवोऽपि स्वप्न एव भवति । स्वापं नयतीति स्वप्न इति च व्युत्पत्तिः । जायमानो म्रियमाणो प्रस्वपितीत्यादि ।

कृत्वा विवाहं तु कुरुप्रवीराः तदेतन्मे विजानीहि यथाहं मन्दधीर्हरे । सुखं बुद्ध्येय दुर्बोधं येषां भवदनुग्रहात् ॥ जज्ञे बहुज्ञं परमाभ्युदारम् द्रष्टुश्चक्षुषो नास्ति जिह्वा इत्यादिवदन्तर्णितणिच्त्वेन भवति ॥

स्वातंत्र्यस्नेहयोरन्तर्णीतणिच् इति हि सूत्रम् ।

कथमन्यथा स्वयं निहत्य स्वयं निर्माय स्रवन्त्यः सृजते । स हि कर्ता स्वप्नेन शारीरमभिप्रहत्यासुप्तः सुप्तानभिचाकशीति इत्यादि युज्यते । उक्तार्थे च स्वप्नेन शारीरमित्यादि जीवेश्वरभेदमंत्रा उक्ताः प्रमाणत्वेन । ईश्वरो जीवस्य भयानि पश्यन् जक्षदिव अहसदिव । प्राज्ञेनात्मना सम्परिष्वक्तः प्राज्ञेनात्मनाऽन्वारूढ इत्यादिषु चाभ्यासेन सर्वत्र भेद एव निर्दिश्यते सुषुप्त्युत्क्रान्त्योर्भेदेन इति च निर्णयात्मकं भगवद्वचनम् । न चावस्थाभेदेन जीवभेदो व्यावहारिकोऽप्यस्तीत्यत्र किञ्चिन्मानम् । न हि जाग्रत्स्वप्नस्थश्च द्वावित्यज्ञप्रयोगोऽपि कश्चिदस्ति लौकिकः । न च भ्रमस्तादृशः । तस्माद् भगवानेवात्रोच्यते सर्वकर्तृत्वेन । वेशान्ता वेश्यागृहाः । सुषुप्तिमोक्षोभयविवक्षयैव तद्वचनमिति भगवताऽप्युक्तं स्वाप्ययसम्पत्योरन्यतरापेक्षमाविष्कृतं हि इति । उभयापेक्षमित्युक्ते मोक्षस्थसुप्तिरिति मन्दस्याशंका स्यादतो मोक्षे सुप्तिरेव नास्तीति ज्ञापयितुमन्यतरापेक्षमित्युक्तं न त्वन्यतर एवार्थ इति । ज्ञाने विकल्पायोगात् । अतोऽवस्थाश्च लोकाश्च सर्वेऽपि विवक्षिताः । सर्वावतः आसमन्तात् सर्ववतः सर्वज्ञानान्युपादाय ।

बाह्यप्रकाशो भेत्युक्तो ज्योतिरान्तर उच्यते । सुखं स्वरूपभूतं यदानन्द इति कथ्यते ॥ मुन्नामविषयोत्थं यत्प्रकृष्टविषयात् प्रमुत् ॥ इति च ।

तदेते श्लोका भवन्ति ।

स्वप्नेन शारीरमभिप्रहत्यासुप्तः सुप्तानभिचाकशीति ।

शुक्रमादाय पुनरेति स्थानं हिरण्मयः पुरुष एकहंसः ॥ ११ ॥

शुक्रं जीवमादाय । शोकेन रत्या युक्तत्वाच्छुक्रो जीव उदाहृतः ॥ इति च ॥

रत्यानन्दौ पूर्णनित्यौ हितौ तेन हिरण्मयः । स्वर्णवर्णतया वापि वासुदेवो हिरण्मयः ॥ प्रधानहंसरूपत्वादेकहंस इतीरितः ॥ इति च ।

प्राणेन रक्षन्नवरं कुलायं बहिष्कुलायादमृतश्चरित्वा ।

स ईयतेऽमृतो यत्र कामं हिरण्मयः पुरुष एकहंसः ॥ १२ ॥

अंशेन जीवमादाय क्वचिदीशो बहिर्नयेत् । स्वप्नेषु फल्गुनं यद्वत् कृष्णः कैलासमानयत् ॥ वासनारूपकान् प्रायस्त्वन्तरेव प्रदर्शयेत् । अतो बहिः कुलायादित्यपि वाङ्ग् न विरुद्ध्यते ॥ इति ॥

स्वप्नान्त उच्चावचमीयमानो रूपाणि देवः कुरुते बहूनि ।

उतेव स्त्रीभिस्सह मोदमानो जक्षदुतेवापि भयानि पश्यन् ॥ १३ ॥

उच्चावचेषु रूपेषु प्रविशन् पुरुषोत्तमः । बहुरूपत्वमायाति स्वप्ने स जगतः प्रभुः ॥ इति च ।

मोदरूपत्वतो विष्णोः स्त्रीभिर्मोदो विडम्बनम् ॥

आराममस्य पश्यन्ति न तं पश्यति कश्चनेति ।

तं नायतं बोधयेदित्याहुर्दुर्भिषज्यं हास्मै भवति यमेष न प्रतिपद्यतेऽथो खल्वाहुर्जागरितदेश एवास्यैष इति यानि ह्येव जाग्रत्पश्यति तानि सुप्त इत्यत्रायं पुरुषः स्वयंज्योतिर्भवति सोऽहं भगवते सहस्रं ददाम्यत ऊर्ध्वं विमोक्षाय ब्रूहीति ॥ १४ ॥

जीवस्य मृतिकाले च स्वप्नकाले च केशवः ॥ एवंविधानि कर्माणि कुर्वाणोऽपि न दृश्यते । तथा जागरिते सुप्तौ मुक्तैरेव तु दृश्यते ॥ तथाऽपि नायतेऽभ्यस्तं ज्ञानी ब्रूयाज्जनार्दनम् । यस्य गोचरतां विष्णुः कदाचिन्न प्रपद्यते ॥ तस्यायतस्य पापस्य भेषजं न हि विद्यते । सुप्तिकालोऽप्ययं विष्णोः सदा जागरितात्मकः ॥ यानि जागरिते पश्येत् तानि सुप्तेऽपि पश्यति । नित्यज्ञानस्वरूपत्वाद्भगवान् पुरुषोत्तमः ॥ नित्यानन्यप्रकाशत्वेऽप्यन्यज्योतिर्यदा भवेत् । तदा स्यात् संशयोऽज्ञानामित्यत्रेति विशेषणम् ॥ इति च ॥

जीवस्यापि स्वप्नावस्थायां जागरितत्वेऽस्येति विशेषणं व्यर्थम् । पूवोक्तमपि मोक्षायैव भवति । अत ऊर्ध्वं विशिष्टमोक्षाय ब्रूहि ॥

स्वयोग्यभगवद्दृष्टेः सर्वैर्मुक्तिरवाप्यते । पुनर्ज्ञानान्तराधिक्यात् सुखाधिक्यं विमोक्षगम् ॥ इति ब्रह्मतर्के ।

स्वप्नसुषुप्त्युभयाभिप्रायेण तानि सुप्त इत्युक्तम् ॥

स वा एष एतस्मिन् सम्प्रसादे रत्वा चरित्वा दृष्ट्वैव पुण्यं च पापं च पुनः प्रतिन्यायं प्रतियोन्या द्रवति स्वप्नायैव स यत् तत्र किञ्चित् पश्यत्यनन्वागतस्तेन भवत्यसंगो ह्ययं पुरुषः इत्येवमेवैतद्याज्ञवल्क्य सोऽहं भगवते सहस्रं ददाम्यत ऊर्ध्वं विमोक्षायैव ब्रूहीति ॥ १५ ॥

तत्र सुषुप्तिमात्राभिप्रायेण स वा एष एतस्मिन् प्रसाद इत्याह ॥

यत्रोभयविवक्षा स्यात् परामर्शस्तदोभयोः । एकस्यापि भवेन्नैकविवक्षायां क्वचिद् द्वयोः ॥ इति शब्दनिर्णये ॥

स वा एष एतस्मिन् स्वप्ने रत्वा चरित्वा दृष्ट्वैव पुण्यं च पापं च पुनः प्रतिन्यायं प्रतियोन्या द्रवति बुद्धान्तायैव स यत् तत्र यत् किञ्चित् पश्यत्यनन्वागतस्तेन भवत्यसंगो ह्ययं पुरुषः इत्येवमेवैतद्याज्ञवल्क्य सोऽहं भगवते सहस्रं ददाम्यत ऊर्ध्वं विमोक्षायैव ब्रूहीति ॥ १६ ॥

स्वप्नाख्योऽन्तः स्थानं स्वप्नान्तम् । अन्तः स्थानं स्थलं वासः प्रदेश इति चोच्यते । इति च ॥

स्वप्नान्तं च बुद्धान्तं चेत्यत्रापि स्वप्नान्तशब्दः स्वप्नसुषुप्त्युभयाभिप्रायेण ॥

स वा एष एतस्मिन् बुद्धान्ते रत्वा चरित्वा दृष्ट्वैव पुण्यं च पापं च पुनः प्रतिन्यायं प्रतियोन्या द्रवति स्वप्नान्तायैव ॥ १७ ॥

तद्यथा महामत्स्य उभे कूले अनुसञ्चरति । पूर्वं चापरं चैवमेवायं पुरुष एतावुभावन्तावनुसञ्चरति स्वप्नान्तं च बुद्धान्तं च ॥ १८ ॥

शुभाशुभं तु दृष्ट्वैव स्वप्ने जागरितेऽपि च । असंस्पृष्टः सदा दुःखैश्चरतीशः पुनः पुनः ॥ स्वप्नसुप्त्यात्मकं कूलमेकं बुद्धात्मकं परम् । महामत्स्य इवासंगी चरत्येको जनार्दनः ॥

तद्यथाऽस्मिन्नाकाशे श्येनो वा सुपर्णो वा विपरिपत्य श्रान्त संहत्य पक्षौ सल्लयायैव ध्रियते, एवमेवायं पुरुष एतस्मा अन्ताय धावति । यत्र सुप्तो न कञ्चन कामं कामयते । न कञ्चन स्वप्नं पश्यति॥ १९ ॥

यं विष्णुं श्येनवच्छ्रान्तो जीवो जागरिते भ्रमन् । स्वप्ने च सुप्तावभ्येति संश्रान्तः सद्गृहं यथा ॥ स्वित्यानन्दः परो विष्णुस्तमाप्तः सुप्तः उच्यते । सम्प्राप्य तमयं जीवः कामयेन्नैव किञ्चन ॥ न च स्वप्नसमभ्रान्तिज्ञानं याति कदाचन । सुषुप्तौ च किमु ज्ञानान्मुक्तौ प्राप्तो जनार्दनम् ॥

ता वा अस्यैता हिता नाम नाड्यो यथा केशः सहस्रधा भिन्नस्तावताऽणिम्ना तिष्ठन्ति शुक्लस्य नीलस्य पिंगलस्य हरितस्य लोहितस्य पूर्णा अथ यत्रैनं घ्नन्तीव जिनन्तीव हस्तीव विच्छाययति गर्तमिव पतति । यदेव जाग्रद्भयं पश्यति तदत्राविद्यया मन्यतेऽथ यत्र देव इव राजेवाहमेवेदं सर्वोऽस्मीति मन्यते सोऽस्य परमो लोकः ॥ २० ॥

निहितो भगवान्यत्र हिता नाड्यः प्रकीर्तिताः । नानावर्णो हरिस्तासु नानारूपी व्यवस्थितः ॥ तासां मध्ये सुषुम्ना च तत्र सुप्तिं व्रजत्ययम् । ता एव कण्ठदेशस्था जीवस्तत्र व्यवस्थितः ॥ स्वप्नान् पश्यति जाग्रद्वद्भयं च प्रतिपद्यते । अ इत्यादिश्यते विष्णुरविद्या तन्निरीक्षणम् ॥ तेन स्वप्नानयं पश्येज्जीवो जागरितं तथा ॥ इति महामीमांसायाम् ॥

जिनन्तीव ताडयन्तीव । विच्छाययति भयेन विच्छायं करोति । ओमेवेदं सर्वोऽस्मि स्वयोग्यतापेक्षया पूर्णोऽस्मि । विषयभोगानन्वितस्वरूपानन्देनेत्येवशब्दः । इदमिति पूर्णत्वविशेषणम् । अजानता महिमानं तवेदम् इतिवत् स्वपूर्णतामापरोक्ष्येणानुभूयेदं पूर्णोऽस्मीति मन्यते ।

क्वचित्तद्भावशेषः स्यात् क्रियाशेषः क्वचिद्भवेत् । क्वचिद् पदार्थशेषः स्यादिदमादिस्त्रिधा स्मृतः ॥ इति शब्दनिर्णये ।

न हि राजा देवो वा सर्वजगद्भवति । राज्ञो भोगापेक्षया पूर्तिर्भवतीति देवदृष्टान्तः । प्रत्यक्षदर्शनार्थं राजदृष्टान्तः ॥

स्वयोग्यपूर्तेः स्वातंत्र्याद्राज्ञो देवगणस्य च । सर्वभावस्तथा मोक्षे न तु सर्वस्वरूपतः ॥ इति ब्रह्मतर्के ।

तद्वा अस्यैतदतिच्छन्दा अपहतपाप्माऽभयं रूपं तद्यथा प्रियया स्त्रिया सम्परिष्वक्तो न बाह्यं किञ्चन वेद, नान्तरमेवमेवायं पुरुषः प्राज्ञेनात्मना सम्परिष्वक्तो न बाह्यं किञ्चन वेद, नान्तरं तद्वा अस्यैतदाप्तकाममात्मकाममकामं रूपं शोकान्तरम् ॥ २१ ॥

छन्दसामप्यवाच्यत्वादतिच्छन्दा हरिः स्मृतः । तेनाश्लिष्टो ह्ययं जीवः सुप्तो मुक्तोऽथवा भवेत् ॥ विष्णोरूपं हि यन्नित्यमभयं पापवर्जितम् । आप्तकामं च पूर्णत्वादात्मकामं सुखत्वतः ॥ शोकं विना सुरमणाच्छोकान्तरमितीरितम् ॥

अत्र पिताऽपिता भवति माताऽमाता लोका अलोका देवा ओवा वेदा अवेदा अत्र स्तेनोऽस्तेनो भवति भ्रूणहाऽभ्रूणहा चांडालोऽचांडालः पौल्कसोऽपौल्कसः श्रमणोऽश्रमणस्तापसोऽतापसोऽनन्वागतं पुण्येनानन्वागतं पापेन तीर्णो हि तदा सर्वाञ्छोकान् हृदयस्य भवति ॥ २२ ॥

तेनाश्लिष्टः स्वपुत्राणां दायादानां न वै पिता ॥ तेषां दुःखाददुःखित्वान्न माता लोकमान्यपि । अलोकमानान्नो लोको देवोऽपि स्वाधिकारतः ॥ वर्षणादेर्व्युत्थितत्वान्न देवो वेदमान्यपि । अवेदमानान्नो वेदः पापी पापफलाप्ययात् ॥ अपापः श्रमणश्चापि यतिधर्मात् समुत्थितेः । अयतिस्तापसश्चैवमनिष्टं पुण्यमप्यमुम् ॥ नान्वेत्येवंविधो मुक्तो विष्णोः सम्प्राप्तिमात्रतः ॥

यद्वै तन्न पश्यति पश्यन् वै तन्न पश्यति । न हि द्रष्टुर्दृष्टेर्विपरिलोपो विद्यते ।अविनाशित्वान्न तु तद्द्वितीयमस्ति । ततोऽन्यद्विभक्तं यत्पश्येत् ॥ २३ ॥

यत्तन्न विष्णुः पश्येत पश्यन् वै तन्न पश्यति । नित्यज्ञानस्वरूपत्वात् तत्समं नान्यदिष्यते ॥ इति च ।

यत्किञ्चिद्वस्तु भगवता न दृष्टं तन्नास्त्येव । विद्यमानं सर्वं पश्यत्येव । न हि द्वितीयो द्रष्टा यो विभक्तत्वेन जगत्पश्यति । तद्विरोधेन पश्यत्यभ्रान्तः । तद्दृष्टादन्यद्वा । नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टा इत्यादि श्रुतेः ।

यत्तद्दृष्टं भगवता तदेवास्ति न चापरम् । न ह्यन्यो विद्यते द्रष्टा यः पश्येत् तददर्शितम् ॥ ब्रह्मादिरपि यो द्रष्टा पश्येत् तस्य प्रसादतः । तददृष्टं कुतः पश्येदतः को वा विरोधतः ॥ इति च ।

यदवतारादिकं द्वैतत्वेन न पश्यति न तु तत्ततो द्वितीयम् । नित्यज्ञानत्वाद् भ्रमाभावात् । यद्विभक्तत्वेन विष्णुः पश्यति तत्ततोऽन्यदस्ति च इति च । यस्माद्विष्णुर्विश्वं विभक्तत्वेनैव पश्यति तस्मात् तदन्यदस्त्येव । न च जगदभावोऽत्रोच्यते । अन्यद्विभक्तमिति विशेषणवैयर्थ्यात् । न च भ्रान्तिकल्पितं जगदित्यत्र किञ्चिन्मानम् । असत्यमप्रतिष्ठं ते जगदाहुरनीश्वरम् इत्यादि निन्दनाच्च ।

यद्वै तन्न जिघ्रति जिघ्रन् वै तन्न जिघ्रति। न हि घ्रातुर्घ्रातेर्विपरिलोपो विद्यते । अविनाशित्वान्न तु तद्द्वितीयमस्ति ।ततोऽन्यद्विभक्तं यज्जिघ्रेत् ॥ २४ ॥

यद्वै तन्न रसयते रसयन् वै तन्न रसयते ।न हि रसयितू रसयतेर्विपरिलोपो विद्यते । अविनाशित्वान्न तु तद्द्वितीयमस्ति । ततोऽन्यद्विभक्तं यद्रसयेत् ॥ २५ ॥

यद्वै तन्न वदति वदन् वै तं न वदति । न हि वक्तुर्वक्तेर्विपरिलोपो विद्यते । अविनाशित्वान्न तु तद्द्वितीयमस्ति। ततोऽन्यद्विभक्तं यद्वदेत् ॥ २६ ॥

यद्वै तन्न शृणोति शृण्वन् वै तन्न शृणोति । न हि श्रोतुः श्रुतेर्विपरिलोपो विद्यते । अविनाशित्वान्न तु तद्द्वितीयमस्ति । ततोऽन्यद्विभक्तं यच्छृणुयात् ॥ २७ ॥

यद्वै तन्न मनुते मन्वानो वै तन्न मनुते । न हि मन्तुर्मतेर्विपरिलोपो विद्यते । अविनाशित्वान्न तु तद्द्वितीयमस्ति । ततोऽन्यद्विभक्तं यन्मन्वीत॥ २८ ॥

यद्वै तन्न स्पृशति स्पृशन् वै तन्न स्पृशति न हि स्प्रष्टुः स्पृष्टेर्विपरिलोपो विद्यते ।अविनाशित्वान्न तु तद्द्वितीयमस्ति ततोऽन्यद्विभक्तं यत्स्पृशेत् ॥ २९ ॥

यद्वै तन्न विजानाति विजानन् वै तन्न विजानाति न हि विज्ञातुर्विज्ञातेर्विपरिलोपो विद्यते ।अविनाशित्वान्न तु तद्द्वितीयमस्ति ततोऽन्यद्विभक्तं यद्विजानीयात् ॥ ३० ॥

द्रष्ट्रन्तरनिषेधेन तस्यैव सर्वद्रष्टृत्वमेव च यत्र वा अन्यदिव स्यादित्यादिनोपसंह्रीयते । अन्यथाऽन्योऽन्यत् पश्येदित्यादिकमनर्थकम् । न ह्येकस्यान्यत्वेऽन्यस्यानन्यत्वं भवति । अतो द्वितीयोऽन्यशब्दः व्यर्थ एव स्यात् । न च तत्पक्षे दृश्यत्वादिकमात्मनो विद्यते । तस्माद् यत्र किञ्चिदपि स्वातंत्र्यमन्यस्य भवति तत्रैव भगवतोऽन्यः पुरुषो भगवद्दृष्टादन्यत् पश्यतीत्यादि युज्यते तदेव नास्ति स्वतः । अतो नान्योऽन्यत्पश्येदित्यर्थः । अन्यदिवेतीवशब्दोऽल्पस्वातंत्र्याद्यर्थे । राज्ञः पृथगिव भृत्य इतिवत् ।

उपमार्थे तथाऽल्पत्वेऽपीवशब्दः प्रयुज्यते ॥ इति शब्दनिर्णये ।

स्वरूपभेदे स्वातंत्र्ये विरोधे च विलक्षणे । अन्यशब्दश्चतुर्ष्वेषु प्रयोक्तव्यो मनीषिभिः ॥ इति च ।

अनन्याः सर्व एवैते योधाः कुन्तीसुतादपि । इति प्रयोगाच्च ।

दशरात्रैर्भुक्तमिव न सम्यक् स्वल्पभोजनात् । इति च

प्रकृतेः पुरुषाणां च नाणुमात्रमपि क्वचित् । स्वातंत्र्यं विष्णुना सर्वे नियताः सर्वदैव हि ॥ तददृष्टं ततः को हि पश्येत् किं वाऽपि तद्भवेत् ॥ इति महामीमांसायाम् ।

अभेदेन स्वावतारांजीवाजीवं तु भेदतः । यदभ्रमो हरिर्वेत्ति स तदन्यच्च तद्द्वयम् ॥ इति च ।

अन्यदप्यस्वातंत्र्येणान्यवदवस्थितं यस्मिन् पक्षेऽस्ति तत्रैवान्यदर्शनादिव्यवहारो युज्यते । सप्तमरसादिदर्शनाभावादिति च । सर्वेंद्रियोपभोगोऽपि विष्णोः स्वात्मनि विद्यते ।

यत्र वा अन्यदिव स्यात् तत्रान्योऽन्यत् पश्येत् अन्योऽन्यज्जिघ्रेत् अन्योऽन्यद्रसयेत् अन्योऽन्यद्वदेत् अन्योऽन्यच्छृणुयात् अन्योऽन्यन्मन्वीतान्योऽन्यत् स्पृशेदन्योऽन्यद्विजानीयात् ॥ ३१ ॥

सलिल एको द्रष्टाऽद्वैतो भवत्येष ब्रह्मलोकः सम्राडिति हैनमनुशशास याज्ञवल्क्य एषाऽस्य परमा गतिरेषाऽस्य परमा सम्पदेषोऽस्य परमो लोक एषोऽस्य परम आनन्द एतस्यैवानन्दस्यान्यानि भूतानि मात्रामुपजीवन्ति ॥ ३२ ॥

यदि जगदेव न स्यात् तदा कथं मोक्षेऽप्यन्यानि भूतानि मात्रां उपजीवन्तीति युज्यते । मोक्षप्रकरणं चैतत् । स्वाप्ययसम्पत्त्योरन्यतरापेक्षमाविष्कृतं हि इति भगवद्वचनम् ।

यदा हि सलिलत्वेन प्रकृतिर्व्याप्य तिष्ठति । तदा तस्यां परो विष्णुरेको द्रष्टा व्यवस्थितः ॥ अविरोधादद्वितीय एकोऽसौ समवर्जनात् । बृहज्ज्ञानाद् ब्रह्मलोकः सदैव पुरुषोत्तमः ॥ सार्वगत्वादस्य गतिः परा विष्णोः सदैव हि । पूर्णैश्वर्यादस्य सम्पत् परमा सम्प्रकीर्तिता ॥ सार्वज्ञ्यात् परमो लोको विष्णोरानन्द एव च । स्वातंत्र्यात् परमो ज्ञेयः स हि पूर्णः सदोदितः ॥ प्रतिबिम्बरूपविप्लुट्कांस्तदानन्दस्य चाखिलाः । मुक्ता ब्रह्मादयोऽश्नन्ति तारतम्येन नित्यदा ॥

सलीलः सलिल इति वा ।

स यो ह वै मनुष्याणां राद्धः समृद्धो भवत्यन्येषामधिपतिः सर्वैर्मानुष्यकैर्भोगैः सम्पन्नतमः स मनुष्याणां परम आनन्दोऽथ ये शतं मनुष्याणामानन्दाः स एकः पितॄणां जितलोकानामानन्दोऽथ ये शतं पितॄणां जितलोकानामानन्दाः स एको गन्धर्वलोक आनन्दोऽथ ये शतं गन्धर्वलोक आनन्दाः स एकः कर्मदेवानामानन्दो ये कर्मणा देवत्वमभिसम्पद्यन्तेऽथ ये शतं कर्मदेवानामानन्दाः स एक आजानदेवानामानन्दो यश्च श्रोत्रियोऽवृजिनोऽकामहतोऽथ ये शतमाजानदेवानामानन्दाः स एकः प्रजापतिलोकः आनन्दो यश्च श्रोत्रियोऽवृजिनोऽकामहतोऽथ ये शतं प्रजापतिलोक आनन्दाः स एको ब्रह्मलोक आनन्दो यश्च श्रोत्रियोऽवृजिनोऽकामहतोऽथैष एव परम आनन्द एष ब्रह्मलोकः सम्राडिति होवाच याज्ञवल्क्यः सोऽहं भगवते सहस्रं ददाम्यत ऊर्ध्वं विमोक्षायैव ब्रूहीत्यत्र ह याज्ञवल्क्यो बिभयाञ्चकार मेधावी राजा सर्वेभ्यो माऽन्तेभ्य उदरौत्सीदिति ॥ ३३ ॥

अन्येभ्यस्तु विमुक्तेभ्य आनन्दश्चक्रवर्तिनाम् । मुक्तानां हि शतोद्रिक्तः पितॄणां तेभ्य एव च ॥ तेभ्योऽप्यृषीणां मुक्तानां कर्मदेवाभिधायिनाम् । तेभ्यश्च मुक्तदेवानां तेभ्यश्चोमापतेस्तथा ॥ तस्माच्च ब्रह्मणस्त्वेवं मुक्तस्य गरुडादपि । एष एव ततो विष्णुः पूर्णानन्दः प्रकीर्तितः ॥ यस्य ब्रह्माऽपि मुक्तः सन् विप्लुण्मात्रं समश्नुते ॥ इति च ॥

राद्धो मुक्तः । मनुष्याणां योग्यतया स्वसमेभ्यः प्रयत्नाधिक्यादाधिक्यं मुक्तौ प्राप्तुं शक्यत इत्यतः समृद्ध इत्युक्तम् । यावत्साधयितुं शक्यते तावत् साधनैः सम्पूर्णत्वेन मुक्त इत्यर्थः । स्वराष्ट्रे ज्ञानोपदेष्टृत्वात् मुक्तावपि तेषामधिपतिः । ज्ञानपूर्वकत्वेन मनुष्यत्वे दानादिकं कृत्वा तत्फलैरपि भोगैर्मुक्तौ सम्पन्नतमः । न हास्य कर्म क्षीयते इति श्रुतेः । अन्यथा राद्ध इति विशेषणं व्यर्थं भवति । स मनुष्याणां परम आनन्द इति स्वरूपानन्दश्चात्रोच्यते । न ह्यमुक्तानां स्वरूपानन्दानुभवोऽस्ति ॥

भुज्यते स्वसुखं मुक्तैराभासोऽन्यैस्ततोऽपरः इति च ॥

जितलोका इत्यपि मुक्ता एवोच्यन्ते । गन्धर्वलोके गन्धर्वाणां ब्रह्मज्ञाने मुक्तावित्यर्थः । तदा हि ब्रह्मज्ञानं सदोदितमवतिष्ठते । एष ब्रह्मलोकः सम्रात्यिदिषु ज्ञानस्यैव लोकशब्दोदितत्वात् । यश्च श्रोत्रिय इति वचनं तेषामाजानादीनामपि मुक्तानामेवायं नियमेनानन्दशतगुणोद्रेकः । अन्यदा तु कदाचिद्भवति । कदाचिद्व्याकुलतया न भवतीति दर्शयितुम् । चशब्दस्तु श्रोत्रियत्वावृजिनत्वाकामहतत्वानां गुणानां मुक्तौ समुच्चयार्थः । मुक्तस्यैवैते गुणा भवन्तीति मुक्तस्वीकारार्थं य इति विशेषणम् ॥

सर्वं श्रुतिफलं मुक्तैः प्राप्यं नान्येन केनचित् । अतस्तु श्रोत्रियो मुक्तो ह्यन्यः श्रोत्रियको भवेत् ॥ अदुःखत्वं च तस्यैव कामैरहतता तथा । यः कामितं न प्राप्नोति स कामहत उच्यते ॥ काम्याप्राप्तेश्च पापाच्च कामात् कामहतः स्मृतः । उभयस्याप्यभावेन मुक्तोऽकामहतो मतः ॥ इति च ॥

आजानदेवा इंद्राद्या जातेभ्यस्ते वरा यतः इति च ।

प्रजापतिलोक इत्युक्तेनैव मुक्तप्रजापतिसिद्धावपि मुक्तस्यैव प्रजापतेर्ब्रह्मणश्चायं विशेष इति स्वरूपकथनार्थं यश्च श्रोत्रिय इत्यादि । अनुपचरितश्रोत्रियादित्वमिति ज्ञापयितुमभ्यासः । सर्वेषामपि मुक्तानां नियमेन तदस्तीति ज्ञापयितुं च ।

प्रजास्तु पशुशब्दोक्ताः पशुपस्तु प्रजापतिः इति च ॥

अथशब्दादेष ब्रह्मलोक इति विशेषणाच्च द्वितीयब्रह्मलोकशब्देन परब्रह्मैवोच्यते । अन्यथैष एव परम आनन्द इत्युक्त्वा पुनरेष इतिशब्दोऽनर्थकः स्यात् । तस्यैव ब्रह्मलोकशब्देन पूर्वमभ्यासाच्च । न च तैत्तिरीयादिश्रुतिविरोधः । शतशब्दस्यायुते दशलक्षादावपि समत्वात् । अतश्चक्रवर्तिभ्यो मनुष्यगन्धर्वाः शताधिकाः । देवगन्धर्वा अयुताधिकाः । पितरो दशलक्षाधिका इत्यविरोधः । उत्तमगन्धर्वापेक्षया पितृभ्यो गन्धर्वाणामाधिक्यं च युज्यते । आजानदेवेभ्यो जाता आजानजा इत्यतस्तत्राप्यविरोधः । यत्राजानजा इत्येवोपरिपाठस्तत्राजानेभ्यो ब्रह्मादिभ्यो जाता इति भवति । इंद्रबृहस्पत्यादीनां विशेषस्तु विशेषवचनत्वादत्राप्यंगीकर्तव्य एव ॥

सामान्यधर्मो बलवान् धर्माद्वैशेषिकाद्यथा । बलवद्विशेषवचनं सामान्यवचनात् तथा ॥ इति च ।

नृपा मनुष्यगन्धर्वा देवाश्च पितरस्तथा । देवैः सहितगन्धर्वा ऋषयो देवतास्तथा ॥ इंद्रो बृहस्पतिश्चैवं प्रधानेंद्रः पुरन्दरः । रुद्रो ब्रह्मेति क्रमशो मुक्ताः शतगुणोत्तराः ॥ इति च ॥

अतिप्रयत्नतो यावत्प्राप्तुं शक्यं विमुक्तिगम् । सुखाद्यं तस्य सम्प्राप्त्यै ज्ञानश्रेण्यः क्रमात् स्मृताः ॥ एकां श्रेणीं प्रविज्ञाय तदुत्कृष्टां च तद्वराम् । क्रमेणैव विजिज्ञासुर्जनकः पृच्छति स्म ह ॥ पुनः पुनर्विमोक्षाय ब्रूहीत्यद्धा वरात् पुरा ॥ इति च ॥

रहस्यमस्यायोग्यं च यदि मामेष पृच्छति । दत्तो मया वरोऽस्येति वक्तव्यं मे भविष्यति ॥ इति भीतोऽभवद्राज्ञो याज्ञवल्क्यः सुमेधया ॥ इति ब्रह्मांडे ॥

तेभ्योऽश्वलादिभ्यः ॥

स वा एष एतस्मिन् स्वप्नान्ते रत्वा चरित्वा दृष्ट्वैव पुण्यं च पापं च पुनः प्रतिन्यायं प्रतियोन्या द्रवति बुद्धान्तायैव ॥ ३४ ॥

सर्वदा जीवमादाय नियमाद् विष्णुरेव हि । जाग्रदादिषु संयाति नान्यथा तु कथञ्चन ॥ एवं नियमविज्ञप्त्यै जीवास्वातंत्र्यवित्तये । परिवृत्तिमवस्थासु साभ्यासा वक्ति हि श्रुतिः ॥ इति निर्णये ॥

अतस्तात्पर्यार्थं पुनर्वचनम् ।

तद्यथानः सुसमाहितमुत्सर्जत् यायादेवमेवायं शरीर आत्मा प्राज्ञेनात्मनाऽन्वारूढं उत्सर्जद्याति यत्रैतदूर्ध्वोच्छ्वासी भवति ॥३५॥

ग्रामादिकमुत्सर्जद्यायात् ॥

यथा ग्रामं परित्यज्य यात्यनः पुमधिष्ठितम् । एवं देहं परित्यज्य विष्णुनाऽधिष्ठितः पुमान् ॥ इति च ॥

स यत्रायमणिमानं न्येति जरया वोपतपता वाऽणिमानं निगच्छति तद्यथाऽऽम्रमौदुम्बरं वा पिप्पलं वा बन्धनात् प्रमुच्यत एवमेवायं पुरुष एभ्योऽङ्गेभ्यः सम्प्रमुच्य पुनः प्रतिन्यायं प्रतियोन्या द्रवति प्राणायैव ॥ ३६ ॥

अणिमानं भगवन्तम् । स य एषोऽणिमा तेजः परस्यां देवतायाम् इति हि श्रुतिः ।

उपतपता रोगादिना ।

आम्रं बाल्येऽपि पतति परिणामे ह्युदम्बरम् । सम्यक् पाके यथाऽश्वत्थफलं जीवमृतिस्तथा ॥ कलावाम्रोपमा जीवास्त्रेतास्वौदुम्बरोपमाः । कृतेऽश्वत्थसमाश्चैव यान्ति ब्रह्मवशाः सदा ॥ इति पाद्मे ।

प्राणायैव ।

वायुमेवाद्रवत्येष जीवो मोक्षाय तत्त्ववित् । तदनुज्ञयैव ज्ञानित्वमतस्तं पुनराव्रजेत् ॥ सर्वेऽपि वायुमासाद्य जायस्व ज्ञानमाप्नुहि । इति तस्य वरादेव जायन्ते ज्ञानिनोऽखिलाः ॥ पुनस्तं प्राप्य मुक्तिञ्च प्राप्नुयुस्तदनुज्ञया ॥ इति प्रवृत्ते ।

तद्यथा राजानमायान्तमुग्राः प्रत्येनसः सूतग्रामण्योऽन्नैः पानैरावसथैः प्रतिकल्पन्तेऽयमायात्ययमागच्छतीत्येवं हैवंविदं सर्वाणि भूतानि प्रतिकल्पन्त इदं ब्रह्मायातीदमागच्छतीति ॥३७॥

इदं मुक्तजीवस्वरूपमायाति । अतोऽनेन सहेदं परं ब्रह्मायातीति परब्रह्मणः पूजार्थं प्रतिकल्पन्ते । यथा राज्ञो ध्वजादिकं दृष्ट्वाऽयं ध्वज आगच्छति तस्माद् राजाऽऽयातीति पूजां प्रतिकल्पन्ते तद्वत् । अन्यथेदं ब्रह्मायातीदमागच्छतीति द्विरुक्तिर्व्यर्था स्यात् । वीप्सात्वे त्वयमायातीत्येकप्रकारेण शब्दाभ्यासः स्यात् ।

एकप्रकारशब्दानामभ्यासस्त्वादरार्थकः । स्वरवर्णादिमात्रं वाऽप्यन्यथा चेत् तदा परः ॥ अर्थः स्यादेष नियमो वाक्ये वीप्सापदे तथा । प्रातिस्विकार्थेऽपि भवेदभ्यासे वा तथा स्थिते ॥इति शब्दनिर्णये ।

न च कुत्रचिदादरार्थे द्विरूपप्रयोगो दृष्टोऽनन्तरितः ।

यदा मुक्तो व्रजत्यूर्ध्वं तदा तत्सहितो हरिः । नियमाद् दृश्यते देवैरमुक्ते नियमो न तु ॥ यथा ध्वजादिकं दृष्ट्वा पूजां राज्ञः प्रकुर्वते । एवं विमुक्तिगं दृष्ट्वा विष्णोः पूजां प्रकुर्वते ॥इति तत्त्वनिर्णये ।

तस्मादणिमानं न्येतीत्यादिना जीवगतं ब्रह्मैवोच्यते । जीवोपतापादि तु नैव ॥

तद्यथा राजानं प्रयियासन्तमुग्राः प्रत्येनसः सूतग्रामण्योऽभिसमायन्त्येवमेवेममात्मानमन्तकाले सर्वे प्राणा अभिसमायन्ति यत्रैतदूर्ध्वोच्छ्वासी भवति ॥ ३८ ॥

॥ इति ज्योतिर्ब्राह्मणम् ॥ ६-३ ॥

जीवमादाय गच्छन्तमनुयान्ति दिवौकसः । प्राणाभिमानिनो विष्णुं नृपं परिजना यथा ॥ इति च ।

उग्रास्तु श्रेणयः प्रोक्ताः योधाः प्रत्येनसः स्मृताः । ग्रामण्यस्तु चमूपालास्ते सर्वे द्विविधा मताः ॥ राज्ञा सह स्थिताश्चैव तथा जनपदे स्थिताः । ते सर्वेऽपि नियन्तव्या श्रेणिभिर्द्विविधैः सदा ॥ इति राजनीतौ ॥

अनुयान्ति शरीरस्था अभियान्ति स्वलोकगाः । मुक्तमादाय गच्छन्तं विष्णुं सर्वे दिवौकसः ॥ इत्यध्यात्मे ॥