कथमन्यथा ‘स्वयं निहत्य स्वयं निर्माय स्रवत्यः सृजते

[ स्वप्नसुषुप्तिषु जीवस्य न ब्रह्मभावः ]

भाष्यम्

कथमन्यथा ‘स्वयं निहत्य स्वयं निर्माय स्रवत्यः सृजते । स हि कर्ता स्वप्नेन शारीरमभिप्रहत्यासुप्तः सुप्तानभिचाकशीति' इत्यादि युज्यते । उक्तार्थे च स्वप्नेन शारीरमित्यादि जीवेश्वरभेदमन्त्रा उक्ताः प्रमाणत्वेन । ईश्वरो जीवस्य भयानि पश्यन् जक्षदिव हसदिव ।

भावबोधटिप्पणी

एवं जीवपरतया प्रतीयमानानामपि लिङ्गानां विष्णौ सावकाशत्वमुक्तं तदनङ्गीकृत्य जीवपरत्वाङ्गीकारे बाधकान्तरमाह- कथमन्यथेति || अन्यथा जीवपक्षे स्वयमेव बाह्यव्यापारविरामकर्तृत्वस्य स्वाप्नपदार्थस्रष्टृत्वस्य सर्वकर्तृत्वस्य च जीवे असम्भवात् । स्वप्नेत्यादिमन्त्रस्यासङ्गतेश्च । नह्ययं जीवप्रतिपादको येन सङ्गतिः स्यादिति भावः । नन्वीश्वरनिष्ठमपि समानत्वस्वप्नपदार्थकर्तृत्वादिकं जीवस्यापि सम्भवत्येव । तस्येश्वराभिन्नत्वेन स्वरूपैक्यविवक्षया समानत्वाद्युक्ति- सम्भवात् । नचैवं यथाऽभेदाभिप्रायेण समानत्वादिकं जीवे नीयते तथा जायमानत्वादिकमप्यभेदाभिप्रायेणेशे नेतुं शक्यत इति किं जीव एवेति निर्बन्धे कारणमिति वाच्यम् । चैतन्यैक्याभिप्रायेणेशगतसमानत्वादेर्जीवे मुख्यवृत्तिवदीश्वरे जायमानत्वादेर्विशिष्टनिष्ठस्यामुख्यतोऽपि वक्तुमयोगात् । नच जीवेशाभेद एव कुत इति वाच्यम् । तदुभयप्रापकलिङ्गसामानाधिकरण्या- न्यथानुपपत्त्यैव तत्सिद्धेः । नच जीवप्रापकलिङ्गानि ईशपरतया व्याख्यातानीति वाच्यम् । एवमभेदेनैवोपपत्तौ तथा व्याख्याने नियामकाभावादित्यत आह— उक्तार्थे चेति ।। यद्यत्रोभयप्रापकलिङ्गान्यथानुपपत्त्या जीवेशाभेदो विवक्षितः स्यात् । तदा स्वप्नेनेत्यादिमन्त्रा असङ्गता विरुद्धाश्च स्युः । उक्तार्थे खल्वेते मन्त्राः प्रमाणत्वेनोक्ताः । जीवेशाभेदो ह्युक्तार्थः । अत्र च जीवेशभेद एवोच्यत इति तत् कुत इति चेत् । असुप्तत्वसुप्तत्वव्यपदेशात् । ‘शुक्रमादाय’ इति कर्मकर्तृव्यपदेशाच्च । कर्मकर्त्रीरुत्सर्गतो भेदस्यैव सत्त्वात् । नच कर्ता ईश्वरः कुत इति वाच्यम् । हिरण्मयत्वैकहंसत्वादिविशेषणात् । कुलायाद्बहिश्चरणस्यापि स्वप्नाद्यवस्थायां जीवस्य स्वतोऽसम्भवात् । अमृतस्येश्वस्यासम्भवात् । न तं पश्यति कश्चनेत्यदृष्टत्वोक्तेश्च । नच जीवस्यादृष्टत्वमस्ति । तं नायतं बोधयेदित्ययोग्यं प्रत्यनुपदेश्यत्वोक्तेश्चेति । तस्मादुक्तरीत्या जीवप्रापकलिङ्गानामीश्वरपरत्वेनैव व्याख्यानं युक्तम् । नतु जीवेशाभेद इत्यर्थः । ननु मन्त्रेष्वपि जीवेशाभेद एव विवक्षितः । अन्यथा कथमसुप्तत्वादीश्वरलिङ्गानां स्वप्नान्तमुच्चावचमीयमान इति भयानि पश्यन्निति जीवलिङ्गानां च सामानाधिकरण्यमुपपन्नं स्यादिति चेत् । न, स्वप्नान्तमुच्चावचमीयमान इत्यस्य अन्यथाव्याख्यास्यमानत्वादिति भावेन जक्षदुतेवापि भयानि पश्यन्निति वाक्यमीश्वरपरतया व्याचष्टे - ईश्वर इति ॥ जक्ष भक्ष हसनयोरिति धातोरिति भावः । तथाचेदमपि जीवेशभेदपरमिति भावः ।

Load More